Người giải mã văn hóa truyền thống người Giáy (Kì 2)

Vai trò của NCT trong cộng đồng người Giáy

Người Giáy có kho tàng dân ca, tục ngữ rất phong phú được truyền khẩu từ đời này qua đời khác. Là người con của dân tộc Giáy, lại từng đứng đầu ngành Văn hóa của tỉnh Lào Cai, ông Sần Cháng đã sưu tầm được rất nhiều vốn văn hóa cổ của người Giáy ở vùng đất này, trong đó có những quan niệm về NCT.

Có một dòng chảy văn hóa ứng xử

Về vai trò của NCT, tục ngữ Giáy có câu: “Người già nói ấm tim, ấm bụng”. Các thế hệ người Giáy đều nhắc nhở nhau: “Ấm không quên bếp lửa/ Có không quên mẹ cha”. Nét đẹp ứng xử này với NCT được thể hiện xuyên suốt trong dòng chảy văn hóa của cộng đồng người Giáy.

5333 unnamed
Đám cưới của người Giáy

Theo ông Sần Cháng, trong tất cả các bài dân ca của người Giáy, từ “vươn ná lấu” (hát bên mâm rượu), “vươn chăng hằm” (hát tỏ tình) hay “vươn sroỏng răn” (hát tiễn đưa), thì câu mở đầu bao giờ cũng phải là lời kêu gọi sự bình đẳng. Đó là câu: “Chào pán hảo, pán đều/ Chào phưa tườn dị giảng” (Người ta kêu bằng nhau, người ta gọi bình đẳng), rồi mới hát các nội dung khác. Điều đó không có nghĩa là không tôn trọng chủ làng, chủ nhà, người già… mà sự tôn trọng ấy được thông qua các câu hát xin phép, câu hát chúc mừng tiếp theo của người hát. Đặc biệt, đến nay người Giáy vẫn duy trì được một phong tục đẹp là hát trao dâu trong đám cưới. Ở đó, người bác, người mẹ và bạn bè thân thích sẽ hát chúc mừng, hát dặn dò cô dâu khi về nhà chồng phải kính trọng người già, có hiếu với cha mẹ: “Miếng nạc gắp cho mẹ/ Miếng ngon lấy cho cha/ Miếng mềm dành cho em”.

Xoay quanh mối quan hệ người già - người trẻ, ông Sần Cháng bảo, về xưng hô trong gia đình, người Giáy có cách nói rất hay khi thể hiện sự tôn kính với cha ông. Ví dụ, khi người cháu trai muốn thay vợ mình trình bày với ông nội về một việc gì đó thì sẽ dùng từ “lan pẩu” (cháu của ông) chứ không dùng từ “già lan” (vợ của cháu).

Cách diễn đạt này đặt mối quan hệ (cháu - ông) lên trước mối quan hệ (vợ - chồng) thể hiện sự tôn trọng dòng tộc, gắn bó theo tôn ti trật tự trong gia đình. Vị thế người ông, người cha phải được đặt lên trước ngay từ câu nói đầu tiên. Bổn phận của người con hoặc cháu dâu lúc này không chỉ là vợ của con trai, cháu trai mà còn là con của bố, cháu của ông, có trách nhiệm với bố, với ông và cả gia đình nhà chồng.

5041 ss
Hát trao dâu trong đám cưới của người Giáy

Tuy nhiên, ông cũng không giấu nổi nỗi lo khi ngôn ngữ dân tộc mình bị mai một. Ông bảo, lớp trẻ bây giờ chủ yếu giao tiếp bằng tiếng phổ thông, ít dùng tiếng Giáy. Ngay từ “già lan” cũng cách dịch ngược từ tiếng phổ thông “vợ của cháu” sang, bởi lớp trẻ không quen nói từ “cháu của ông” bằng tiếng Giáy. Nghe cứ thấy làm sao ấy.

Uy tín quyết định vai trò

Nói về vai trò người già trong dòng họ, gia đình, ông Sần Cháng cho rằng người Giáy có sự suy tôn rất thoáng. NCT trong gia đình, dòng họ luôn được coi trọng theo quan hệ huyết thống, nhưng không có nghĩa sẽ là chủ gia đình hay trưởng dòng họ.

5120 5
Một điệu múa dân gian của người Giáy

Với người Giáy, khái niệm chủ gia đình hay trưởng dòng họ chỉ là tương đối, bởi vị trí ấy sẽ thuộc về người có tri thức, kinh nghiệm, năng lực tốt nhất trong giải quyết các công việc của gia đình, dòng họ. Có khi chỉ là em, là con cháu chứ không phải là người có vai vế to nhất hoặc tuổi cao nhất trong nhà, trong họ. Nói theo cách nói hiện đại thì đó phải là người có uy tín. Bởi theo ông, NCT nếu không chịu tích lũy vốn sống, kinh nghiệm thì dù tuổi có cao mấy cũng chỉ có thể sắm vai đi ăn cỗ, uống rượu mà thôi. Đơn cử như trong một đám ma, có người già rất thạo các nghi lễ, công việc cần làm để chỉ bảo cho con cháu thực hiện, nhưng có người không biết phải làm việc gì và làm như thế nào.

Câu tục ngữ của người Giáy “Lấy lí làm sức/ Đừng cậy sức khỏe” đã rất đúng khi nói về NCT. Giá trị hay vai trò của NCT chỉ được thừa nhận khi họ có được cái “lí” (tri thức, kinh nghiệm) rút ra từ cuộc sống. Điều này phụ thuộc rất lớn vào sự nỗ lực cá nhân của NCT nhưng cũng cần sự tác động tương hỗ của môi trường xã hội. Ở nơi nào được xã hội ủng hộ, tạo điều kiện thì vai trò NCT được phát huy và ngược lại.

Trong cộng đồng người Giáy cũng vậy, hiện còn rất nhiều cái “lí” của NCT về văn hóa truyền thống và tri thức bản địa chưa được phát hiện, khai thác. Vì vậy, từ sau khi nghỉ hưu, ông Sần Cháng đã đi khắp các bản làng người Giáy, cùng ăn, cùng ở, cùng trò chuyện với những nghệ nhân cao tuổi để tìm hiểu, khai thác, sưu tầm những phong tục, tập quán văn hóa người Giáy để giới thiệu cho cộng đồng và lưu giữ cho đời sau. (còn nữa)

Người giải mã văn hóa truyền thống người Giáy Người giải mã văn hóa truyền thống người Giáy

Kì 1: Người Giáy ở Tả Van

Bài và ảnh Văn Minh

Cùng chuyên mục

Những chủ bút đầu tiên của các tờ báo cách mạng Việt Nam

Những chủ bút đầu tiên của các tờ báo cách mạng Việt Nam

Trong quá trình đấu tranh giành độc lập dân tộc, Đảng ta đã sử dụng báo chí như một thứ vũ khí sắc bén và lợi hại để đấu tranh với kẻ thù xâm lược. Những tờ báo cách mạng đã góp phần đưa sự nghiệp cách mạng nước ta đi hết thắng lợi nầy đến thắng lợi khác. Nhân kỉ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 – 21/6/2025), chúng ta cùng nhìn lại chặng đường hình thành và phát triển các tờ báo tiền thân của Đảng...
Duyên nợ với nghề báo bắt đầu từ... thơ

Duyên nợ với nghề báo bắt đầu từ... thơ

Nhà thơ Tố Hữu đã dịch bài thơ “Đợi anh về” của nhà thơ Konstantin Simonov vào năm 1947 và phổ biến rộng rãi tại Việt Nam. Nhưng không chỉ là nhà thơ nổi tiếng, Simonov còn là một phóng viên mặt trận ưu tú của đất nước Xô viết.
Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương sau khi sắp xếp

Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương sau khi sắp xếp

Việc sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính, chuyển sang mô hình chính quyền địa phương hai cấp (cấp tỉnh, cấp xã) từ ngày 1/7/2025, đòi hỏi cán bộ có năng lực vượt trội, trách nhiệm cao, tư duy đột phá và sáng tạo.
Vững tiến tăng tốc vào kỉ nguyên vươn mình của dân tộc

Vững tiến tăng tốc vào kỉ nguyên vươn mình của dân tộc

Trong các bài viết, phát biểu tại các diễn đàn, hội nghị trong nước và quốc tế gần đây, Tổng Bí thư Tô Lâm luôn nhấn mạnh đến kỉ nguyên mới - kỉ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam. Thế nhưng, các thế lực thù địch đã công kích, xuyên tạc, chống phá...
Thi đua là động lực phát triển và xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa

Thi đua là động lực phát triển và xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa

Ngày 11/6/1948, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra “Lời kêu gọi thi đua ái quốc”. Lời kêu gọi này của Người đã được toàn dân hưởng ứng, tạo thành một sức mạnh to lớn để dân tộc ta vượt qua những khó khăn và giành thắng lợi trong sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc.

Tin khác

Cần, kiệm, liêm, chính để xây dựng chủ nghĩa xã hội

Cần, kiệm, liêm, chính để xây dựng chủ nghĩa xã hội
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội thì phải bồi dưỡng con người xã hội chủ nghĩa. Con người xã hội chủ nghĩa là con người có đạo đức, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, một lòng một dạ phục vụ Nhân dân, phục vụ cách mạng”. Trong bài “Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân”, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: “Những phẩm chất “cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư” mà Người dạy không chỉ là lí tưởng để mỗi cán bộ, đảng viên noi theo mà còn trở thành chuẩn mực cho mọi người hướng tới”.

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ
Bài 3: Giải mã mộ Giày Thầy Lánh, mộ 1856 Phan Thị, mộ 1850 là mộ vợ chồng thay tên đổi họ, chờ kết quả khảo cổ

Người cao tuổi mãi là cây đại thụ dựng xây cơ đồ dân tộc cường thịnh

Người cao tuổi mãi là cây đại thụ dựng xây cơ đồ dân tộc cường thịnh
Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh là bản thiên anh hùng ca bất diệt cho ý chí tự lực, tự cường dân tộc, trọn cuộc đời hiến dâng cả tuổi thanh xuân và tuổi già cho Tổ quốc và Nhân dân.

Tình trạng lạm dụng NCT

Tình trạng lạm dụng NCT
Các loại lạm dụng NCT thường gặp bao gồm lạm dụng về thể chất, lạm dụng về tâm lí và lạm dụng về tài chính. Mỗi loại lạm dụng NCT có thể là cố ý hoặc vô ý. Lạm dụng thể chất là việc sử dụng vũ lực dẫn tới tổn thương hoặc khó chịu về thể chất hoặc tâm lí.

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ
Bài 2: Mộ 1850 là hài cốt người phụ nữ cải táng từ miền Bắc, xác định mối quan hệ mộ vợ chồng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ
Bài 1: Xác định mối quan hệ mộ vợ chồng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Vài suy nghĩ về Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá hiện nay

Vài suy nghĩ về Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá hiện nay
Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá có hiệu lực thi hành đã 13 năm (2012-2025). Tuy vậy hiệu quả của nó rất khiêm tốn. Thuốc lá vẫn bán tràn lan, người hút thuốc nơi công cộng kể cả trẻ em, học sinh phổ thông vẫn xảy ra. Các bệnh tật liên quan tới thuốc lá vẫn làm cho hàng chục triệu người khác bị ảnh hưởng.

Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương 2 cấp

Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương 2 cấp
Việc sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính, chuyển sang mô hình chính quyền địa phương 2 cấp (cấp tỉnh, cấp xã) từ ngày 1/7/2025, đòi hỏi cán bộ có năng lực vượt trội, trách nhiệm cao, tư duy đột phá và sáng tạo.

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 5: Trọng trách người đứng đầu trong thời điểm độ trễ của pháp luật

Cảnh giác với những luận điệu chống phá chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy

Cảnh giác với những luận điệu chống phá chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy
Tinh gọn tổ chức bộ máy là chủ trương đúng đắn của Đảng, Nhà nước, đang được thực hiện quyết liệt, đồng bộ, bước đầu mang lại hiệu quả tích cực. Tuy nhiên, lợi dụng vấn đề này, các thế lực thù địch liên tục đưa ra những luận điệu xuyên tạc, thông tin giả chống phá Đảng, Nhà nước, gây hoang mang, chia rẽ dư luận...

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường và ý nghĩa trong phát triển bền vững giai đoạn hiện nay

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường và ý nghĩa trong phát triển bền vững giai đoạn hiện nay
Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm gương tiêu biểu trong bảo vệ môi trường. Suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, Người luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chăm lo môi trường sống và thường xuyên kêu gọi Nhân dân gìn giữ thiên nhiên để “con đường từ chủ nghĩa xã hội đến chủ nghĩa cộng sản thêm xanh tươi”.

Tư tưởng Hồ Chí Minh - những khát vọng của dân tộc

Tư tưởng Hồ Chí Minh - những khát vọng của dân tộc
Hình ảnh “Anh hùng giải phóng dân tộc” và “Danh nhân văn hóa” đã hòa quyện tạo nên một nét riêng độc đáo ở Hồ Chí Minh không chỉ trong quá khứ, mà đang sống với hiện tại và sẽ tiếp tục tỏa sáng trong nền văn hóa tương lai.

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 4: Rào cản trong chuyển đổi số

Chủ tịch Hội NCT xã nên là NCT, làm chuyên trách sau sắp xếp, tinh gọn bộ máy

Chủ tịch Hội NCT xã nên là NCT, làm chuyên trách sau sắp xếp, tinh gọn bộ máy
Bài phát biểu của TS Trương Xuân Cừ, Phó Chủ tịch Thường trực Trung ương Hội NCT Việt Nam, đại biểu Quốc hội khóa XV tại nghị trường Quốc hội vừa qua đã liên tục nhận được sự ưởng ứng tích cực của cán bộ, hội viên NCT cả nước. “NCT luôn phát huy truyền thống 741 năm Hào khí Diên Hồng, 84 năm Lời kêu gọi Phụ lão cứu quốc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong kỉ nguyên mới, NCT cũng có trách nhiệm, mong muốn tiếp tục cống hiến. Tôi và NCT cả nước tha thiết trân trọng đề nghị, chính quyền địa phương cấp xã nên có Chủ tịch Hội NCT là NCT để tham mưu cho cấp ủy tập hợp NCT tham gia các hoạt động…”, Phó Chủ tịch Trương Xuân Cừ đề nghị. Tạp chí Người cao tuổi trân trọng ghi lại những tâm tư, nguyện vọng và chia sẻ của cán bộ, hội viên, NCT cả nước về nội dung trên…

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 3: Những câu chuyện thực tiễn cần tư duy mới trong xây dựng pháp luật
Xem thêm
Phiên bản di động