Tiếng khèn mùa Xuân trong văn hoá của người Mông

Đối với người dân tộc thiểu số Mông ở nước ta thì mỗi khi Tết đến, Xuân về không thể thiếu tiếng khèn. Nhiều dân tộc có khèn nhưng khèn Mông có nét độc đáo riêng biệt, góp phần quan trọng làm nên bản sắc Mông.
Trong số các nhạc cụ (tưx sênh - từ sênh) của dân tộc Mông gồm: Trống, nhị, sáo lưỡi lam, sáo dọc, tiêu, kèn (luôx puôz - lùa pua), đàn môi, kèn lá… thì khèn nổi bậc nhất. Cấu tạo khèn Mông gồm một bầu chứa hơi, được gọt tiện bằng gỗ thông và sáu ống trúc dài ngắn tùy theo cung bậc âm thanh, và quan trọng nhất là mỗi ống sáo gắn một lưỡi lam đồng. Âm thanh cao, thấp, trầm, bổng khác nhau chính là từ việc chế tác ra những lưỡi lam như lưỡi gà có độ rung cao thấp gắn vào ống trúc lắp trong bầu hơi. Khi thổi hơi vào hoặc hít hơi ra, tần suất rung của lưỡi lam được cộng hưởng trong hợp âm của bầu hơi tạo ra âm thanh.

Với khèn Mông Lềnh, trong sáu ống tương ứng với sáu nốt nhạc, ống to nhất nhưng lại ngắn nhất ở vị trí ngón cái tay phải gọi là ntir luôr-n-tí lúa, tạm quy vào nốt đố; năm nốt khác tương ứng với các nốt la, sol, fa, rề, đồ. Khèn Mông Đơư (Mông trắng) chỉ khác khèn Mông Lềnh ở nốt nhạc. Nhạc khèn đều có lời, tuy nhiên phải là những người có năng khiếu thiên bẩm mới đọc và hiểu được nội dung.

Và, bất kì ai dù có năng khiếu âm nhạc nhưng là tộc người khác thì không thể thổi ra bài và không thể hiểu được khèn Mông. Cũng vì thế nên khèn là nhạc cụ bí truyền. Khèn Mông thể hiện rõ bản tính giàu tình cảm, cũng bộc lộ tính cách mạnh mẽ, bất khuất, quật cường nhưng lại phóng túng, hài hoà với thiên nhiên.

Trong lễ hội mùa Xuân của người Mông không thể thiếu được tiếng khèn...
Trong lễ hội mùa Xuân của người Mông không thể thiếu được tiếng khèn...

Khèn được tách ra thành khèn vui chơi, khèn tâm tình, khèn lễ cưới và khèn tang ma. Trong lễ cưới và tang ma gọi chung là khèn nghi lễ (cũng như các bài ca nghi lễ trong dân ca), đều có bài bản theo một hệ thống quy phạm nghiêm ngặt. Riêng đám tang, bài khèn còn phải song trùng với bài trống.

Khèn Mông thường có ba loại: To, vừa và nhỏ, còn gọi là khèn đại: Âm trầm và chuyên dùng trong đám tang ma; Khèn trung: Âm thanh vừa, thường dùng khi tâm tình hoặc đám cưới; Khèn tiểu: Âm sắc dùng khi vui chơi và nhảy múa đơn hoặc múa tập thể.

Vũ điệu múa khèn thể hiện rất rõ ở ba loại hình: Múa võ, múa chọi và múa tài tử. Loại hình múa võ có thể thấy ở những động tác một tay bấm nốt khèn, một tay vỗ bàn chân; hay rạp người thấp xuống rồi dùng chân gạt đối thủ; hoặc phóng chân đá vào mặt đối thủ.

Loại hình chọi điển hình ở những động tác ngồi xổm, hai chân đảo nhau đá về phía trước, nhảy cao đá chân về phía sau hay hai người đạp bàn chân vào nhau. Loại hình tài tử điển hình như đi thăng bằng trên dây, nhảy múa trên cọc, nhảy trên miệng chảo đang sôi, trồng cây chuối, dùng đầu làm điểm tựa rồi cong người nhào lộn vòng tròn, dùng đầu làm điểm tựa rồi bật tung người về phía trước hay bật ngửa về phía sau, thậm chí lăn lộn qua đống lửa. Tất cả động tác dù phức tạp nhưng tiếng khèn vẫn không dứt, đòi hỏi người nghệ sĩ phải có sức khỏe, tinh nhanh, nhạy bén, dũng khí can trường.

Với người Mông, thổi khèn là để tâm tình với mình, thủ thỉ với người yêu hoặc dùng tiếng khèn chuyện trò với bạn bè và trổ tài trong đám đông như ngày hội Xuân, ngày chợ phiên…

Qua ngày mồng một Tết, nếu gia đình nào đứng chính chủ mở hội gâu tào (grâuk taox) thì cũng phải mời thầy khèn thổi bài khai hội, sau đó cùng với việc tổ chức nhiều trò chơi, các tài tử khèn cũng vào cuộc thi thố mà phần thưởng là những lời thán phục, là được mọi người trọng nể.

Khèn không chỉ thuộc về phái nam. Xưa kia cả phái nữ cũng thổi và múa khèn. Vũ điệu khèn nữ bao giờ cũng uyển chuyển như rồng lượn công múa. Nay người Mông Trung Quốc còn giữ được truyền thống đó. Còn người Mông ở Việt Nam, Lào, Miến Điện… thiếu nữ nhất mực lấy đàn môi, kèn lá và đường kim mũi chỉ làm thi phẩm tâm giao. Và, chàng trai nào giỏi khèn, đó là một trong những tiêu chí làm các cô gái xiêu lòng.

Riêng ở Việt Nam, điệu khèn, khuôn múa độc đáo đã góp phần giao hoà hội nhập, trở thành một sản phẩm tinh thần thu hút khách du lịch muôn phương. Tiến trình chuyển động gấp gáp của cuộc sống đã giúp người Mông rũ được đói nghèo, song cũng gây ra tình trạng bứt khỏi lễ tục văn hoá truyền thống, nhất là một bộ phận trẻ tuổi do nhanh chóng tiếp thu kiến thức khoa học để theo kịp với xã hội tiên tiến.

Hiện, nghệ nhân chế tác và nghệ sĩ khèn vắng bóng dần, ngay như lễ thức thổi khèn trong lễ cưới cũng bị mai một. Tuyệt kĩ khèn là báu vật sáng tạo của muôn thế hệ cộng đồng người Mông, là biểu trưng văn hoá Mông truyền thống cần phải bảo tồn và gìn giữ.

Nguyễn Việt Hà

Tin liên quan

Cùng chuyên mục

Lễ cưới của người Khmer Nam Bộ

Lễ cưới của người Khmer Nam Bộ

Văn hóa đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số Khmer Nam Bộ (chủ yếu ở các tỉnh có đông đồng bào Khmer như Sóc Trăng, Trà Vinh, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu,…) còn mang tính cộng đồng rất đậm nét. Vì thế, trong mỗi dịp lễ quan trọng, quy mô từ gia đình đến cả phum sóc đều chung không khí nhộn nhịp, rộn ràng.
Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024

Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024

Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024 lần 3 mở cửa phục vụ công chúng từ 16g-22g mỗi ngày, liên tục từ ngày 28-31/3/2024 tại Khu du lịch Văn Thánh, TP Hồ Chí Minh với hơn 400 món ăn, thức uống đặc trưng vùng miền tại hơn 40 gian hàng ẩm thực được bố trí thành 3 khu vực Bắc, Trung, Nam.
Người phục dựng bờ xe nước bên sông Trà

Người phục dựng bờ xe nước bên sông Trà

Gần 50 năm vắng xa, bây giờ bờ xe nước - cỗ máy bằng tre vốn là biểu tượng bên dòng sông một thời ngày đêm quay đều mang nước tưới cho ruộng đồng. Hiện vẫn có một người ngày đêm dựng tạo lại, để “kì quan đồng ruộng” không biến mất...
Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” diễn ra vào ngày 7/4/2024

Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” diễn ra vào ngày 7/4/2024

Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” – Về nguồn 2024 sẽ diễn ra vào Chủ nhật 7/4/2024 (ngày 29/2 âm lịch).
Chèo quê xưa và nay

Chèo quê xưa và nay

Người dân thôn La Điền (làng La Điền), xã Tự Tân, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình rất đam mê nghệ thuật chèo truyền thống. Cách đây khoảng 80 năm, những người yêu chèo trong làng bàn với nhau thành lập một chiếu chèo, bầu ông Trần Hịnh làm trùm trưởng.

Tin khác

Lễ hội Tây Thiên Xuân Giáp Thìn 2024

Lễ hội Tây Thiên Xuân Giáp Thìn 2024
Sáng 24/3 (nhằm ngày Rằm tháng Hai, năm Giáp Thìn), tại khu Di tích Quốc gia đặc biệt Tây Thiên, Huyện ủy, HĐND, UBND, UBMTTQ huyện Tam Đảo tổ chức khai mạc Lễ hội Tây Thiên Xuân Giáp Thìn 2024. Lễ hội diễn ra từ ngày 24 đến 26/3 (ngày 15 - 17/2 Âm lịch).

Mời tham gia cuộc thi thơ “Tâm tình người cao tuổi” lần thứ VII năm 2024

Mời tham gia cuộc thi thơ “Tâm tình người cao tuổi” lần thứ VII năm 2024
Nhằm tạo ra sân chơi bổ ích để người cao tuổi sống vui, sống khỏe, Tạp chí Người cao tuổi tổ chức cuộc thi thơ “Tâm tình người cao tuổi” lần thứ VII năm 2024.

Linh thiêng Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh trên đỉnh Fansipan

Linh thiêng Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh trên đỉnh Fansipan
Vào ngày 28/3 (nhằm ngày 19/2 âm lịch), Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh sẽ được tổ chức thiêng liêng lần đầu tiên tại quần thể tâm linh Fansipan với nhiều hoạt động và nghi thức ý nghĩa.

VFF chấm dứt hợp đồng với HLV Philippe Troussier

VFF chấm dứt hợp đồng với HLV Philippe Troussier
Ngay sau trận thua của đội tuyển Việt Nam trước Indonesia trong khuôn khổ lượt về vòng loại thứ 2 World Cup 2026, VFF đã ra thông cáo báo chí với nội dung: “VFF và HLV Philippe Troussier cùng đi đến thỏa thuận chấm dứt hợp đồng”.

Mùa Xuân hành trình về Việt Bắc

Mùa Xuân hành trình về Việt Bắc
Hành trình trở về những địa danh cách mạng ở chiến khu Việt Bắc trong những ngày mùa Xuân ấm áp là trở về với ngọn nguồn cách mạng, vang vọng và ấm áp nơi đây hình ảnh, lời dạy của Bác Hồ kính yêu...

Chiêm ngưỡng đảo Ngọc

Chiêm ngưỡng đảo Ngọc
Hành trình tới thăm Phú Quốc, chúng tôi đã có những trải nghiệm thú vị và ý nghĩa về hòn đảo giàu đẹp của Tổ quốc, cảm nhận được những giá trị lớn lao mà biển đảo mang đến cho con người, cho đất nước…

Trực tiếp bóng đá, xem trực tiếp Việt Nam vs Indonesia 19h00 ngày 26/3

Trực tiếp bóng đá, xem trực tiếp Việt Nam vs Indonesia 19h00 ngày 26/3
Vào lúc 19h ngày 26/3, trên SVĐ Mỹ Đình (Hà Nội), đội tuyển Việt Nam có trận tái đấu với đội tuyển Indonesia trong khuôn khổ lượt về vòng loại thứ 2 World Cup 2026.

Độc đáo ngôi chùa ven sông lưu giữ 2 bia đá hàng trăm năm tuổi

Độc đáo ngôi chùa ven sông lưu giữ 2 bia đá hàng trăm năm tuổi
Chùa Bồng Hinh giáp sông Yên, thuộc xã Quảng Trung, huyện Quảng Xương, tỉnh Thanh Hóa, gây ấn tượng với không gian tĩnh lặng, trang nghiêm. Ngôi chùa hiện lưu giữ 2 văn bia bằng đá có từ thời nhà Nguyễn, cách đây cả trăm năm.

Giải bóng đá tranh Cúp JBN khai mạc vào ngày 7/4/2024

Giải bóng đá tranh Cúp JBN khai mạc vào ngày 7/4/2024
Hội doanh nghiệp Quảng Ngãi (QNG), Tổ chức kết nối doanh nghiệp BNI chapter BIDI, Cộng đồng doanh nghiệp JBN, cùng CLB doanh nghiệp TTV sẽ tổ chức Giải bóng đá tranh Cúp JBN.

Hoa vàng bến đợi

Hoa vàng bến đợi
Chiều buông trên bến sông nở đầy hoa sao nhái. Bầu trời đỏ, mặt sông đỏ, hoa sao nhái vàng bất chợt cũng bị nhuộm đỏ như đang thắp lửa lung linh để đốt cháy rụi cảnh thiên nhiên của những ngày đầu Hạ ở một vùng đồng bằng xa xôi hẻo lánh.

Ngắm hoàng hôn trên biển Tây Nam Tổ quốc

Ngắm hoàng hôn trên biển Tây Nam Tổ quốc
Tôi vẫn nhớ ngày nhỏ, mỗi khi nghe ai đó í ới rủ nhau “Đi hòn Đá Bạc chơi” những dịp lễ, Tết, tôi lại thắc mắc về tên gọi Đá Bạc. Tôi hỏi má, nhưng má không trả lời được, bởi má chưa một lần đến hòn Đá Bạc, dù nơi đó cách nhà tôi chỉ hơn 40 km. Hồi đó, phương tiện đi Đá Bạc chủ yếu là thuê đò dọc, hoặc tự lái vỏ lãi, sang hơn thì thuê “xe bốn bánh” nhưng hiếm hoi lắm.

Nhận định, link xem trực tiếp trận Việt Nam vs Indonesia 20h30 ngày 21/3

Nhận định, link xem trực tiếp trận Việt Nam vs Indonesia 20h30 ngày 21/3
Trận đấu giữa tuyển Indonesia và Việt Nam tại vòng loại thứ 2 World Cup 2026 sẽ diễn ra lúc 20h30 ngày hôm nay 21/3.

Đầu Xuân thăm ngôi đền thiêng ở nơi một tiếng gà gáy 5 huyện đều nghe

Đầu Xuân thăm ngôi đền thiêng ở nơi một tiếng gà gáy 5 huyện đều nghe
Ngã Ba Bông, nơi sông Mã tách dòng phân nhánh thành sông Lèn (Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa) vẫn được người dân ví von là vùng đất một tiếng gà gáy, 5 huyện đều nghe. Nơi đây còn có đền Cô Bơ nổi tiếng linh thiêng, thu hút đông đảo du khách tới tham quan, vãn cảnh mỗi dịp Tết đến Xuân về.

Về Quy Nhơn thăm mộ Hàn Mặc Tử

Về Quy Nhơn thăm mộ Hàn Mặc Tử
Từ trung tâm TP Quy Nhơn (Bình Định), chạy dọc theo bờ biển gần 3 cây số về phía Nam, Ghềnh Ráng đã hiện ra trong tầm mắt du khách. Đó là một danh thắng rất đỗi hoang sơ nhưng không kém phần hùng vĩ.

Khám phá vùng đất là khởi nguồn của những nụ cười hạnh phúc

Khám phá vùng đất là khởi nguồn của những nụ cười hạnh phúc
Vợ chồng cô Hương, chú Cát dắt tay nhau tản bộ. Mỏi chân, họ ngồi xuống vệt cỏ trong công viên. Chọn về Ecopark sinh sống từ 7 năm trước, cô chú quan niệm: Hạnh phúc là được già đi cùng nhau và ngay cả khi già đi cũng sẽ già đi ở một nơi thật đẹp.
Xem thêm
Chèo quê xưa và nay

Chèo quê xưa và nay

Người dân thôn La Điền (làng La Điền), xã Tự Tân, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình rất đam mê nghệ thuật chèo truyền thống. Cách đây khoảng 80 năm, những người yêu chèo trong làng bàn với nhau thành lập một chiếu chèo, bầu ông Trần Hịnh làm trùm trưởng.
Mùa Xuân hành trình về Việt Bắc

Mùa Xuân hành trình về Việt Bắc

Hành trình trở về những địa danh cách mạng ở chiến khu Việt Bắc trong những ngày mùa Xuân ấm áp là trở về với ngọn nguồn cách mạng, vang vọng và ấm áp nơi đây hình ảnh, lời dạy của Bác Hồ kính yêu...
Chiêm ngưỡng đảo Ngọc

Chiêm ngưỡng đảo Ngọc

Hành trình tới thăm Phú Quốc, chúng tôi đã có những trải nghiệm thú vị và ý nghĩa về hòn đảo giàu đẹp của Tổ quốc, cảm nhận được những giá trị lớn lao mà biển đảo mang đến cho con người, cho đất nước…
Linh thiêng Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh trên đỉnh Fansipan

Linh thiêng Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh trên đỉnh Fansipan

Vào ngày 28/3 (nhằm ngày 19/2 âm lịch), Lễ Vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sinh sẽ được tổ chức thiêng liêng lần đầu tiên tại quần thể tâm linh Fansipan với nhiều hoạt động và nghi thức ý nghĩa.
Độc đáo ngôi chùa ven sông lưu giữ 2 bia đá hàng trăm năm tuổi

Độc đáo ngôi chùa ven sông lưu giữ 2 bia đá hàng trăm năm tuổi

Chùa Bồng Hinh giáp sông Yên, thuộc xã Quảng Trung (Quảng Xương, Thanh Hóa) gây ấn tượng với không gian tĩnh lạng, trang nghiêm.
Khám phá vùng đất là khởi nguồn của những nụ cười hạnh phúc

Khám phá vùng đất là khởi nguồn của những nụ cười hạnh phúc

Vợ chồng cô Hương, chú Cát dắt tay nhau tản bộ. Mỏi chân, họ ngồi xuống vệt cỏ trong công viên. Chọn về Ecopark sinh sống từ 7 năm trước, cô chú quan niệm: Hạnh phúc là được già đi cùng nhau và ngay cả khi già đi cũng sẽ già đi ở một nơi thật đẹp.
Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” diễn ra vào ngày 7/4/2024

Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” diễn ra vào ngày 7/4/2024

Giải chạy “Đền Hùng Spirituality Marathon” – Về nguồn 2024 sẽ diễn ra vào ngày Chủ nhật 7/4/2024 (ngày 29/2 âm lịch).
VFF chấm dứt hợp đồng với HLV Philippe Troussier

VFF chấm dứt hợp đồng với HLV Philippe Troussier

Ngay sau trận thua "bết bát" của đội tuyển Việt Nam trước Indonesia trong khuôn khổ lượt về vòng loại thứ 2 World Cup 2026, VFF đã ra thông cáo báo chí với nội dung: “VFF và HLV Philippe Troussier cùng đi đến thỏa thuận chấm dứt hợp đồng”.
Trực tiếp bóng đá, xem trực tiếp Việt Nam vs Indonesia 19h00 ngày 26/3

Trực tiếp bóng đá, xem trực tiếp Việt Nam vs Indonesia 19h00 ngày 26/3

Vào lúc 19h ngày 26/3, trên SVĐ Mỹ Đình (Hà Nội), đội tuyển Việt Nam có trận tái đấu với đội tuyển Indonesia trong khuôn khổ lượt về vòng loại thứ 2 World Cup 2026.
Hoa vàng bến đợi

Hoa vàng bến đợi

Chiều buông trên bến sông nở đầy hoa sao nhái. Bầu trời đỏ, mặt sông đỏ, hoa sao nhái vàng bất chợt cũng bị nhuộm đỏ như đang thắp lửa lung linh để đốt cháy rụi cảnh thiên nhiên của những ngày đầu Hạ ở một vùng đồng bằng xa xôi hẻo lánh.
Xuân trên tay mẹ

Xuân trên tay mẹ

Thèm quá chừng cái bong bóng heo thổi căng phơi khô làm bóng ném!!!
Tết của người cựu chiến binh

Tết của người cựu chiến binh

Kể từ khi bị tai biến cách đây vài năm về trước, kí ức đối với ông tôi chỉ là những mảnh chắp vá lúc nhớ lúc quên.
Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024

Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024

Lễ hội Văn hóa Ẩm thực - Món ngon Saigontourist Group 2024 lần 3 mở cửa phục vụ công chúng từ 16g-22g mỗi ngày, liên tục từ ngày 28-31/3/2024 tại Khu du lịch Văn Thánh, TP Hồ Chí Minh với hơn 400 món ăn, thức uống đặc trưng vùng miền tại hơn 40 gian hàng ẩm thực được bố trí thành 3 khu vực Bắc, Trung, Nam.
"Bom tấn" "Dune: Hành tinh cát phần 2" gây sốt các phòng vé

"Bom tấn" "Dune: Hành tinh cát phần 2" gây sốt các phòng vé

Phim “Dune: Hành tinh cát 2” là phần tiếp theo của “bom tấn” thành công năm 2021, chuyển thể từ bộ tiểu thuyết “Xứ cát” của nhà văn Frank Herbert.
Lịch phát sóng, link xem trực tiếp “Nữ hoàng nước mắt" - Queen of tears của Kim Soo Hyun

Lịch phát sóng, link xem trực tiếp “Nữ hoàng nước mắt" - Queen of tears của Kim Soo Hyun

Tối 9/3, tập 1 "Queen of tears" (Nữ hoàng nước mắt) do bộ đôi cực phẩm về visual và độ nổi tiếng Kim Soo Hyun và Kim Ji Won đóng chính đã ra mắt khán giả.
Phiên bản di động