Hóa giải thách thức "dân số chưa giàu đã già"

Việt Nam chính thức bước vào thời kỳ dân số vàng, với tỉ lệ người phụ thuộc chung (nhóm dân số từ 0 - 14 tuổi và nhóm dân số trên 65 tuổi so với nhóm dân số từ 15 - 64 tuổi) dưới 50% từ năm 2007. Tuy nhiên, chỉ 4 năm sau đó (năm 2011), chúng ta đã bắt đầu giai đoạn “già hóa dân số” (aging period) khi tỉ lệ người từ 60 tuổi trở lên chiếm trên 10% dân số và người từ 65 tuổi trở lên chiếm trên 7% dân số.

Theo Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc, Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới, mất khoảng 26 năm để chuyển từ giai đoạn “già hóa dân số” sang giai đoạn “dân số già” (aged period).

Theo nhiều thống kê, vào năm 2036, xã hội Việt Nam sẽ trở nên “già” với tỉ lệ người trên 65 tuổi chiếm trên 14% dân số, và 3 năm sau đó (2039), thời kỳ dân số vàng của chúng ta cũng kết thúc. Điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 củng cố thêm những dự đoán trên. Theo đó, tỉ lệ dân số từ 15 - 64 tuổi và dưới 15 tuổi đều giảm lần lượt 0,6 điểm phần trăm và 1 điểm phần trăm so với năm 2019, chiếm lần lượt 67,4% và 23,3% dân số. Tỉ lệ dân số từ 65 tuổi trở lên chiếm 9,3%, tăng 1,6 điểm phần trăm so với năm 2019. Thêm vào đó, tổng tỉ suất sinh là 1,91 con/phụ nữ, dưới mức sinh thay thế và giảm so với mức 1,96 con/phụ nữ của năm 2023.

Điều đáng nói, dường như chúng ta chưa tận dụng tốt những lợi thế mà cơ cấu dân số mang lại.

Để thực hiện “Kỷ nguyên vươn mình” hướng tới một quốc gia có thu nhập cao vào năm 2045, cần tận dụng tối đa “cơ cấu dân số vàng” hiện có để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và phát triển, thay đổi vị thế thu nhập, bằng không “già trước khi giàu” là điều khó tránh khỏi.

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), đã đưa ra thuật ngữ “kinh tế bạc” là “một môi trường mà những người trên 60 tuổi tương tác và phát triển tại nơi làm việc, tham gia vào hoạt động sáng tạo, thúc đẩy thị trường với tư cách là người tiêu dùng và có cuộc sống lành mạnh, năng động, hiệu quả”. Nội hàm tương tự đang được thể hiện trong một thuật ngữ được khuyến khích hơn từ góc độ xã hội học: Nền kinh tế chăm sóc.

Theo đó, nền kinh tế chăm sóc không chỉ hướng đến một cấu phần dịch vụ chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ hỗ trợ khác cho NCT mà nên được hiểu rộng hơn là một nền kinh tế quan tâm đáp ứng các Nhu cầu quan trọng của NCT, gồm: nhu cầu việc làm, nhu cầu tiêu dùng, nhu cầu chăm sóc sức khỏe, nhu cầu tham gia vào các hoạt động của nền kinh tế nói riêng và xã hội nói chung.

Muốn hiện thực hóa quan điểm đó, chiếc chìa khóa đầu tiên phải mở được cánh cửa chính sách. Chúng ta vẫn có thể khắc phục vấn đề “khoảng giữa mất tích” cho nhóm người sẽ trở thành NCT trong 10 hoặc 20 năm tới, thông qua kỷ cương chặt chẽ hơn trong việc tham gia bảo hiểm xã hội. Các quỹ đầu tư hưu trí tư nhân nếu được hình thành và vận hành tốt cũng sẽ tạo nên nguồn tài chính tích lũy cho những người đang còn làm việc trong 1 hoặc 2 thập niên sắp tới.

Hiện trạng NCT Việt Nam phải trải qua khoảng một phần tư thời gian sống chung với bệnh tật sau 60 tuổi có thể được cải thiện ở những thế hệ người già tiếp theo, những người được sinh ra và trưởng thành trong điều kiện kinh tế tốt hơn trước. Cùng với đó, các chính sách khuyến khích vận động, tập luyện và chăm sóc từ khi còn trẻ sẽ giúp tăng cường sức khỏe của họ lúc về già.

Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình với động lực chính là tăng năng suất lao động thông qua ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Nếu mục tiêu này được hiện thực dần trong những năm sắp tới, việc xoay chuyển và điều hướng nền kinh tế thích ứng chủ động với xã hội “tóc bạc” sẽ giúp giảm thiểu gánh nặng, khai thác được các cơ hội của giai đoạn dân số già.