Bàn về 4 chữ: "Thiết kiến ngụỵ sứ" trong Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn

Như ta đã biết, Hịch tướng sĩ là “Áng thiên cổ hùng văn” lần đầu tiên được các chí sĩ yêu nước đầu thế kỉ XX dịch từ Đại Việt sử kí toàn thư của Ngô Sỹ Liên, để nhằm mục đích tuyên truyền lòng yêu nước cho Nhân dân.

Tiêu đề Hịch tướng sĩ bắt đầu có từ đây, vì trong Đại Việt sử kí chưa có tiêu đề. Sau này được các dịch giả như: Bùi Kỉ, Ngô Tất Tố,... nhóm tác giả Bùi Văn Nguyên, Lê Thước, nhóm biên soạn Thơ văn Lí Trần chỉnh lí và dịch lại. Bản dịch văn bản này đưa vào giảng dạy ở bậc học phổ thông được trích từ Hợp tuyển thơ văn Lí-Trần của Nhà xuất bản Văn học - 1976, tính đến nay đã gần 50 năm. Điều này nói lên tính tối ưu của bản dịch được đưa vào nhà trường phổ thông hiện nay.

Vẫn biết: "Cái khó hiện thời là bản dịch hiện hành đã vào sâu trong tâm thức đại chúng, trong bảo tàng, di tích lịch sử, nhà lưu niệm... qua hàng thế kỉ, giờ muốn đổi thay dù chỉ một đôi chữ, cũng đâu phải chuyện dễ. Dẫu sao thì đây là vấn đề khoa học, văn bản nghiêm túc. Đối với quốc thi, quốc chiếu, quốc hịch, đại cáo, vừa là kiệt tác văn chương, vừa là văn kiện lịch sử trọng đại của quốc gia, nên thấy vấn đề về văn bản tất phải nêu ra trước công luận". (GS Bùi Văn Nguyên)

Với tinh thần ấy, tôi mạnh dạn nêu lên vài chổ cần được bàn bạc nghiêm túc, nếu đúng thì nên được chỉnh lí trong đợt in sách giáo khoa sắp tới.

Bàn về 4 chữ:

Đó là trường hợp về bốn chữ 竊見偽使 : "Thiết kiến ngụy sứ”, trong câu: 竊見偽使往來 道途旁午

Thiết kiến ngụy sứ vãng lai, đạo đồ bàng ngọ.

Về vấn đề này tôi xin được trao đổi mấy ý như sau:

1. Tình hình về cách dịch 4 chữ này hiện nay:

- Hầu hết các văn bản khi dịch 4 chữ này đều dịch là: Ngó thấy sứ giặc.

(Bùi Kỉ, nhóm biên soạn Thơ văn Lí Trần và một số tác giả khuyết danh).

- GS Bùi Văn Nguyên và GS Lê Thước dịch là: Liếc thấy sứ giặc.

(Tập bài giảng Đại học Sư phạm).

- Tác giả Ngô Tất Tố có lần dịch là: Chính mắt ngó thấy sứ ngụy.

2. Qua các cách dịch nêu trên, theo tôi là chưa đạt mà phải dịch là:

“Thiết kiến ngụy sứ" như Diễn đàn Hàng hải Việt Nam (http://vinathuquan.net) và của Lê Quốc Quân đăng trên: blogspot.com. Duy nhất có 1 bản khuyết danh ghi là: “Lén nhìn sứ ngụy” là đúng với nguyên tác hơn cả, đúng với tầm của một vị tướng lỗi lạc, văn võ song toàn như Trần Quốc Tuấn.

Vì sao vậy? Tôi xin được lí giải như sau:

Về 4 chữ “Thiết kiến ngụy sứ" ta cần lưu ý:

* Hai chữ 竊見 “Thiết kiến”:

-Trước hết, căn cứ vào hai bộ từ điển Hán Việt ta vẫn quen dùng hiện nay của các cụ Đào Duy Anh, cụ Thiều Chửu. Chữ 竊 “Thiết” ở đây theo từ điển được hiểu là: Ăn cắp, ăn trộm, kẻ cắp.

- Hai là với Hưng Đạo Đại vương, bằng lối khích tướng, ông chủ ý muốn đánh vào lòng tự trọng của tướng sĩ dưới quyền. Đường đường là một tướng Đại Việt mà khi nhìn tên ngụy sứ mà vẫn còn lấm lét, vụng trộm, thiếu đường hoàng thì khi đối diện với thiên binh, vạn mã của kẻ thù thì làm như thế nào?

GS Bùi Văn Nguyên và GS Lê Thước dịch là “Liếc thấy sứ giặc” đã có sự xích lại gần nguyên tác hơn, thể hiện được 1 phần cái nhìn lén lút không đường hoàng, không dám nhìn thẳng của vị tướng nhà Trần qua từ “liếc”.

Ta không thể hiểu “Thiết kiến” là “Ngó thấy” được, mà phải dùng một trong các từ sau:

“Ngó trộm”, “Lén nhìn”, “Nhìn trộm” mới đúng.

* Về Hai chữ 偽使 - “Ngụy sứ”:

Chúng ta cũng không thể hiểu hai chữ “Ngụy sứ” là “sứ giặc” được. Bởi lẽ:

- Nếu chỉ thuần tuý là "sứ giặc" thì nhất định Trần Quốc Tuấn không dùng “Ngụy sứ” mà ông sẽ dùng một trong các từ sau thay thế: “Tặc sứ”, “Khấu sứ” hoặc “Lỗ sứ”.

Vì sao vậy?

Trước hết, theo quan điểm của Nhân dân Trung Hoa thì trong lịch sử của dân tộc mình, họ không công nhận triều Nguyên là chính thống.

Một triều đình không được xem là chính thống thì thường gọi là “Ngụy triều”. Sứ giả của “Ngụy triều” thì tất nhiên phải gọi là “Ngụy sứ”.

Ở đây, Trần Quốc Tuấn dùng từ “Ngụy sứ” mà không dùng 3 từ “tặc sứ”, “khấu sứ” hoặc “lỗ sứ”, vì ông muốn thể hiện quan điểm của mình, của Nhân dân Đại Việt là hoàn toàn thống nhất với quan niệm của Nhân dân Trung Hoa. Giặc Nguyên Mông là kẻ thù của Nhân dân Đại Việt, đồng thời cũng là kẻ thù của Nhân dân Trung Hoa. Nó là kẻ thù chung của cả hai dân tộc. Vì thế khi Trần Quốc Tuấn dùng chữ “Ngụy sứ” vừa khẳng định được tính chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến của dân tộc ta, vừa cô lập nhà Nguyên, phân hoá hàng ngũ địch.

Trong đội quân Nguyên - Mông hầu hết là người Hán, nhiều người bất đắc dĩ mới làm tay sai cho Hốt Tất Liệt sang xâm lược nước ta, giá trị thức tỉnh ý thức dân tộc trong hàng ngũ binh lính giặc chính là ở chổ đó.

3. Trải qua gần 50 năm, các giáo viên, các em học sinh xưa nay đều dạy và được học 4 chữ “Thiết kiến ngụy sứ” là: “Ngó thấy sứ giặc” như thế là chưa thỏa đáng.

Nếu cứ hiểu vậy là chưa sát với nguyên tác, chưa hiểu thông điệp sâu xa mà Hưng Đạo vương muốn gửi gắm. Chưa hiểu hết tài năng của ông, một tài năng quân sự, đã được Hội đồng Hoàng gia Anh bình chọn là 1 trong 10 vị tướng kiệt xuất cổ kim của thế giới.

Rất tiếc, bao năm rồi các dịch giả ở phía bắc chỉ có GS Lê Thước dịch chữ "Thiết kiến" là "liếc thấy" là có một phần đúng nhưng lại không được sử dụng.

May mắn thay, vừa rồi tôi được biết nhóm dịch giả miền Nam trước 1975, gồm các ông Nguyễn Phước Thảo, Mã Nguyên Lương và Lê Xuân Mai trong cuốn Binh thư yếu lược do Nhà sách Khai Trí 42- Đại lộ Lê Lợi -Sài Gòn ấn hành. Ở cuốn sách này họ dịch rất đúng "Thiết kiến ngụy sứ" là: "Trộm thấy ngụy sứ".

Tôi xin đề nghị các giáo viên khi dạy đến phần này nên dừng lại vài phút phân tích cho học sinh hiểu sâu thêm giá trị của nguyên tác.

Nếu tái bản lần sau, tôi đề nghị sách giáo khoa dùng như nhóm tác giả vừa nói ở trên. Hoặc chọn 1 trong các chữ sau đây: Lén nhìn sứ ngụy, Liếc trộm ngụy sứ, Trộm ngó sứ ngụy khi dịch cụm từ Thiết kiến ngụy sứ. Cuối văn bản cần có chú thích nêu ngắn gọn, giải thích để học sinh hiểu khi đọc và soạn bài.

Tôi coi đây là một phần trong nội dung đổi mới sách giáo khoa mà ngành giáo dục đang quan tâm hiện nay.

Là một cán bộ quản lí có tham gia giảng dạy nay đã nghỉ hưu, vấn đề trên tôi đã trăn trở từ lâu, nay xin mạo muội tiếp tục đưa lên đây để các bạn đồng nghiệp tham khảo. Đây là vấn đề khó, vốn Hán Nôm của mình lại có hạn rất mong được các bạn cảm thông, chia sẻ.

Trần Quốc Thường
Hội viên Hội Di sản văn hóa Việt Nam
Ý kiến bạn đọc

* Vui lòng gõ tiếng Việt có dấu

Cùng chuyên mục

Cần, kiệm, liêm, chính để xây dựng chủ nghĩa xã hội

Cần, kiệm, liêm, chính để xây dựng chủ nghĩa xã hội

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội thì phải bồi dưỡng con người xã hội chủ nghĩa. Con người xã hội chủ nghĩa là con người có đạo đức, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, một lòng một dạ phục vụ Nhân dân, phục vụ cách mạng”. Trong bài “Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân”, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: “Những phẩm chất “cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư” mà Người dạy không chỉ là lí tưởng để mỗi cán bộ, đảng viên noi theo mà còn trở thành chuẩn mực cho mọi người hướng tới”.
Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Bài 3: Giải mã mộ Giày Thầy Lánh, mộ 1856 Phan Thị, mộ 1850 là mộ vợ chồng thay tên đổi họ, chờ kết quả khảo cổ
Người cao tuổi mãi là cây đại thụ dựng xây cơ đồ dân tộc cường thịnh

Người cao tuổi mãi là cây đại thụ dựng xây cơ đồ dân tộc cường thịnh

Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh là bản thiên anh hùng ca bất diệt cho ý chí tự lực, tự cường dân tộc, trọn cuộc đời hiến dâng cả tuổi thanh xuân và tuổi già cho Tổ quốc và Nhân dân.
Tình trạng lạm dụng NCT

Tình trạng lạm dụng NCT

Các loại lạm dụng NCT thường gặp bao gồm lạm dụng về thể chất, lạm dụng về tâm lí và lạm dụng về tài chính. Mỗi loại lạm dụng NCT có thể là cố ý hoặc vô ý. Lạm dụng thể chất là việc sử dụng vũ lực dẫn tới tổn thương hoặc khó chịu về thể chất hoặc tâm lí.
Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Bài 2: Mộ 1850 là hài cốt người phụ nữ cải táng từ miền Bắc, xác định mối quan hệ mộ vợ chồng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Tin khác

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ

Những căn cứ khoa học nghiên cứu 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ
Bài 1: Xác định mối quan hệ mộ vợ chồng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Vài suy nghĩ về Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá hiện nay

Vài suy nghĩ về Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá hiện nay
Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá có hiệu lực thi hành đã 13 năm (2012-2025). Tuy vậy hiệu quả của nó rất khiêm tốn. Thuốc lá vẫn bán tràn lan, người hút thuốc nơi công cộng kể cả trẻ em, học sinh phổ thông vẫn xảy ra. Các bệnh tật liên quan tới thuốc lá vẫn làm cho hàng chục triệu người khác bị ảnh hưởng.

Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương 2 cấp

Kì vọng chọn đúng cán bộ đủ tầm cho chính quyền địa phương 2 cấp
Việc sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính, chuyển sang mô hình chính quyền địa phương 2 cấp (cấp tỉnh, cấp xã) từ ngày 1/7/2025, đòi hỏi cán bộ có năng lực vượt trội, trách nhiệm cao, tư duy đột phá và sáng tạo.

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 5: Trọng trách người đứng đầu trong thời điểm độ trễ của pháp luật

Cảnh giác với những luận điệu chống phá chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy

Cảnh giác với những luận điệu chống phá chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy
Tinh gọn tổ chức bộ máy là chủ trương đúng đắn của Đảng, Nhà nước, đang được thực hiện quyết liệt, đồng bộ, bước đầu mang lại hiệu quả tích cực. Tuy nhiên, lợi dụng vấn đề này, các thế lực thù địch liên tục đưa ra những luận điệu xuyên tạc, thông tin giả chống phá Đảng, Nhà nước, gây hoang mang, chia rẽ dư luận...

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường và ý nghĩa trong phát triển bền vững giai đoạn hiện nay

Tư tưởng Hồ Chí Minh về bảo vệ môi trường và ý nghĩa trong phát triển bền vững giai đoạn hiện nay
Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm gương tiêu biểu trong bảo vệ môi trường. Suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, Người luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chăm lo môi trường sống và thường xuyên kêu gọi Nhân dân gìn giữ thiên nhiên để “con đường từ chủ nghĩa xã hội đến chủ nghĩa cộng sản thêm xanh tươi”.

Tư tưởng Hồ Chí Minh - những khát vọng của dân tộc

Tư tưởng Hồ Chí Minh - những khát vọng của dân tộc
Hình ảnh “Anh hùng giải phóng dân tộc” và “Danh nhân văn hóa” đã hòa quyện tạo nên một nét riêng độc đáo ở Hồ Chí Minh không chỉ trong quá khứ, mà đang sống với hiện tại và sẽ tiếp tục tỏa sáng trong nền văn hóa tương lai.

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 4: Rào cản trong chuyển đổi số

Chủ tịch Hội NCT xã nên là NCT, làm chuyên trách sau sắp xếp, tinh gọn bộ máy

Chủ tịch Hội NCT xã nên là NCT, làm chuyên trách sau sắp xếp, tinh gọn bộ máy
Bài phát biểu của TS Trương Xuân Cừ, Phó Chủ tịch Thường trực Trung ương Hội NCT Việt Nam, đại biểu Quốc hội khóa XV tại nghị trường Quốc hội vừa qua đã liên tục nhận được sự ưởng ứng tích cực của cán bộ, hội viên NCT cả nước. “NCT luôn phát huy truyền thống 741 năm Hào khí Diên Hồng, 84 năm Lời kêu gọi Phụ lão cứu quốc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong kỉ nguyên mới, NCT cũng có trách nhiệm, mong muốn tiếp tục cống hiến. Tôi và NCT cả nước tha thiết trân trọng đề nghị, chính quyền địa phương cấp xã nên có Chủ tịch Hội NCT là NCT để tham mưu cho cấp ủy tập hợp NCT tham gia các hoạt động…”, Phó Chủ tịch Trương Xuân Cừ đề nghị. Tạp chí Người cao tuổi trân trọng ghi lại những tâm tư, nguyện vọng và chia sẻ của cán bộ, hội viên, NCT cả nước về nội dung trên…

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 3: Những câu chuyện thực tiễn cần tư duy mới trong xây dựng pháp luật

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 2: Rào cản trong xây dựng pháp luật

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng

Rào cản trong tiến hành các cuộc cách mạng
Bài 1: Những rào cản trong tổ chức lại bộ máy

Thực hiện tốt lời dạy của Bác để chăm sóc tốt sức khỏe Nhân dân

Thực hiện tốt lời dạy của Bác để chăm sóc tốt sức khỏe Nhân dân
Sau khi Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời (2/9/1945). Kể từ đó, dưới sự lãnh đạo của Đảng và thực hiện tốt lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngành Y tế nước ta đã có nhiều thành tựu.

Nâng cao tính đảng để vững bước tiến vào kỉ nguyên vươn mình của dân tộc

Nâng cao tính đảng để vững bước tiến vào kỉ nguyên vươn mình của dân tộc
Lãnh tụ V.I.Lênin từng tổng kết: “Đảng Cộng sản là đội tiên phong có tổ chức và giác ngộ nhất của giai cấp công nhân”. Và, Người chỉ rõ: “Tính Đảng là trụ cột tư tưởng của lí tưởng cộng sản”... “Không có tính Đảng thì không thể trở thành người Cộng sản”.

Tinh gọn tổ chức bộ máy là chủ trương đúng, phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử

Tinh gọn tổ chức bộ máy là chủ trương đúng, phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử
Trong thời gian qua, Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Bộ Chính trị, Ban Bí thư đã quyết tâm chính trị rất cao trong thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn tổ chức bộ máy, mở rộng không gian phát triển, tạo nền tảng, sức bật cho đất nước trong kỉ nguyên mới, đồng thời bảo đảm tính ổn định lâu dài của hệ thống chính trị. Cuộc cách mạng này hoàn toàn phù hợp với xu thế phát triển của đất nước và thế giới.
Xem thêm
Phiên bản di động