Cần có chiến lược từ sớm, từ xa để thích ứng già hóa dân số và ổn định việc làm cho NCT

Ông Matt Jackson: Già hóa dân số (GHDS) ở Việt Nam, cũng như nhiều quốc gia khác, không phải là cuộc khủng hoảng, mà là kết quả của quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Những tiến bộ trong y học, dinh dưỡng, chăm sóc sức khỏe, công nghệ cùng với điều kiện sống được cải thiện và trình độ giáo dục ngày càng cao đã giúp con người sống thọ hơn. Trong vài thập kỷ qua, tuổi thọ trung bình của người Việt Nam đã tăng từ 65,5 tuổi vào năm 1993 lên 74,7 tuổi vào năm 2024 (77,3 tuổi đối với nữ và 72,3 tuổi đối với nam).

Ông Matt Jackson, Trưởng Đại diện Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) tại Việt Nam (bên trái).

Bên cạnh việc cải thiện tuổi thọ, tỷ lệ sinh giảm cũng khiến NCT chiếm tỷ trọng ngày càng lớn. Dự báo đến năm 2036, Việt Nam sẽ chính thức trở thành quốc gia dân số già, với hơn 20% dân số trên 60 tuổi. Sự chuyển đổi nhân khẩu học này cho thấy những nỗ lực phát triển và cải thiện y tế đang mang lại hiệu quả. Thách thức hiện nay là cần điều chỉnh các hệ thống chính sách và dịch vụ chăm sóc để đáp ứng nhu cầu của dân số đang thay đổi cấu trúc này.

PV: Thưa ông Matt Jackson, liệu GHDS có phải là gánh nặng đối với gia đình và cộng đồng?

Ông Matt Jackson: GHDS thường bị hiểu nhầm là một gánh nặng. Trong khi thực tế, đây có thể là nguồn lực quý giá cho gia đình và cộng đồng. NCT Việt Nam giữ vai trò quan trọng như là trưởng thôn, người lưu giữ tri thức văn hóa, và là người đóng góp cho nền kinh tế với những vai trò là người chăm sóc hay nhà khởi nghiệp.

Tuy nhiên, nếu không được hỗ trợ bằng các chính sách và dịch vụ phù hợp, quá trình GHDS có thể tạo ra áp lực cho các hộ gia đình, đặc biệt là đối với phụ nữ, những người thường gánh vác phần lớn công việc chăm sóc không lương. Phần lớn NCT ở Việt Nam sống trong gia đình, nhưng chỉ 16,7% trong số họ có lương hưu đóng góp, khoảng 7,3% nhận lương hưu xã hội, 17% được hưởng trợ cấp xã hội.

Điều này có thể dẫn đến sự phụ thuộc tài chính hoặc hạn chế các lựa chọn của NCT. Khi không có mạng lưới chăm sóc tại cộng đồng, các gia đình phải tự xoay xở. Vì vậy, vấn đề không nằm ở quá trình GHDS, mà nằm ở sự thiếu hụt các hệ thống hỗ trợ như dịch vụ chăm sóc dài hạn giá cả phải chăng, chăm sóc sức khỏe toàn diện và hệ thống an sinh xã hội. Mấu chốt là cần nhận thức rõ và đầu tư vào những cơ hội mà quá trình già hóa mang lại, đồng thời giảm nhẹ những áp lực phát sinh.

PV: Sau nhiều năm công tác, sinh sống ở Việt Nam, theo ông, Việt Nam cần làm gì để ứng phó hiệu quả với GHDS?

Ông Matt Jackson: Để ứng phó hiệu quả với GHDS, Việt Nam cần có chiến lược từ sớm, từ xa, áp dụng cách tiếp cận theo vòng đời, dựa trên quyền và tiến bộ về giới nhằm thích ứng với GHDS và bảo vệ phẩm giá cũng như khả năng chủ động của NCT.

Trước hết, cần mở rộng đảm bảo về thu nhập, đặc biệt cho những người không có lương hưu hoặc không có tiết kiệm, thông qua một hệ thống an sinh xã hội bền vững, bởi NCT dễ bị tổn thương trước nghèo đói và phụ thuộc vào người khác.

Chủ tịch Hội NCT Việt Nam Nguyễn Thanh Bình và ông Matt Jackson (thứ 2 từ trái sang) trao quà hỗ trợ NCT tỉnh Thái Nguyên bị ảnh hưởng cơn bão YAGI.

Cùng với đó, cần đầu tư vào các hệ thống chăm sóc được chính thức hóa và dựa vào cộng đồng, để NCT được sống gần gũi với gia đình và cộng đồng, trong sự tôn trọng và nhân phẩm.

Các sáng kiến như mô hình Chăm sóc Tích hợp NCT (ICOPE) được thực hiện thông qua các CLB Liên thế hệ tự giúp nhau (ISHC) do UNFPA phối hợp với Tổ chức HelpAge International và các đối tác trong nước hỗ trợ, là ví dụ điển hình về huy động nguồn lực địa phương và cung cấp dịch vụ một cách bền vững, hiệu quả về chi phí.

Công nghệ cũng đóng vai trò quan trọng, nhưng cần đảm bảo NCT không bị bỏ lại phía sau trong kỷ nguyên số. Thu hẹp khoảng cách số sẽ giúp họ tiếp cận các dịch vụ thiết yếu và duy trì kết nối xã hội.

NCT cũng cần được tích hợp vào các kế hoạch thích ứng với biến đổi khí hậu và ứng phó khẩn cấp. Vốn dĩ có sức khỏe yếu hơn, NCT thường bị ảnh hưởng nghiêm trọng hơn, đặc biệt ở các khu vực dễ xảy ra thiên tai hoặc vùng sâu, vùng xa. Khi đầu tư vào phúc lợi của NCT, chúng ta cũng đang củng cố khả năng phục hồi của toàn xã hội.

Cuối cùng, cần tận dụng cơ hội của dân số vàng hiện tại thông qua đầu tư vào các dịch vụ y tế thân thiện với thanh niên, giáo dục và phát triển kỹ năng nhằm nâng cao năng suất lao động. Việc này không chỉ giúp thanh niên chuẩn bị cho một tuổi già khỏe mạnh và an toàn, mà còn có thể giảm gánh nặng về y tế và an sinh xã hội trong tương lai, hướng đến một xã hội nơi mọi thế hệ đều có thể về già trong phẩm giá và ổn định kinh tế.

PV: Lực lượng NCT ở Việt Nam ngày càng tăng, vấn đề hướng nghiệp, đào tạo nghề, việc làm cho NCT, ông có khuyến nghị gì?

Ông Matt Jackson: Việc làm có thể là “phao cứu sinh” đối với NCT, không chỉ về tài chính mà còn về kết nối xã hội và phẩm giá cá nhân. Nhiều NCT ở Việt Nam vẫn muốn tiếp tục làm việc, nhưng họ phải đối mặt với sự phân biệt tuổi tác hoặc thiếu các công việc phù hợp và môi trường làm việc thân thiện, phù hợp với lứa tuổi.

Chúng ta cần tạo ra nhiều lựa chọn việc làm linh hoạt và phù hợp với NCT hơn, bao gồm các công việc bán thời gian, làm việc tại nhà hoặc tham gia hoạt động cộng đồng. Các chương trình học tập suốt đời và đào tạo lại kỹ năng cũng rất cần thiết để NCT có thể thích nghi với thị trường lao động và công nghệ thay đổi nhanh chóng.

Cũng cần công nhận và giải quyết vấn đề lao động không được trả lương, vốn đang được nhiều NCT, cả nam và nữ, đảm nhận một cách tự nguyện nhưng thường bị xem nhẹ. Cuối cùng, NCT không nên được nhìn nhận như những người phụ thuộc, mà là một phần quan trọng của lực lượng lao động và xã hội. Bằng cách thay đổi cách nhìn về già hóa, tháo gỡ các rào cản và mở rộng cơ hội, chúng ta trao quyền để NCT tiếp tục sống chủ động, độc lập và có đóng góp theo mong muốn của chính NCT.

PV: Trân trọng cảm ơn ông!