Báo chí cách mạng Việt Nam đã có những bước tiến vượt bậc
Vào ngày 21/6/1925, tại Quảng Châu (Trung Quốc) Nguyễn Ái Quốc cho ra đời số đầu tiên báo Thanh Niên. Báo Thanh Niên được in mỗi kì khoảng 100 bản và được chuyển về Việt Nam. Tuy số lượng không lớn, nhưng nhờ có mạng lưới của phong trào cách mạng, báo đã được bí mật đưa đến các cơ sở của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và các cơ sở cách mạng khác để tuyên truyền. Điều đáng nói là báo đã được “nhân bản” nhờ một số người chép lại các bài báo nên báo được phổ biến khá rộng rãi.
Ảnh hưởng của báo Thanh Niên đối với cách mạng Việt Nam là rất lớn nên vào tháng 2/1985, Ban Bí thư Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã ra Quyết định số 52, khẳng định vai trò và ý nghĩa lịch sử của báo Thanh Niên và lấy ngày 21/6/1925 làm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam. Đồng hành cùng những bước thăng trầm của lịch sử dân tộc, báo chí cách mạng Việt Nam đã có những bước tiến ngoạn mục - từ một tờ báo được in thô sơ và phát hành bí mật, đến một hệ thống báo chí hiện đại với 4 loại hình là báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử. Cơ sở vật chất của báo chí đã được hiện đại hóa về công nghệ, phương thức hoạt động đã được đổi mới.
 |
| Ảnh minh họa |
Việt Nam chính thức kết nối Internet toàn cầu vào ngày 19/11/1997 và mở ra một kỉ nguyên mới về thông tin và công nghệ. Tốc độ phát triển và phổ cập Internet của Việt Nam rất nhanh chóng và mạnh mẽ. Theo một số báo cáo gần đây (đầu năm 2025), Việt Nam lọt vào top 40 quốc gia có tốc độ Internet nhanh nhất thế giới, với tốc độ Internet di động xếp thứ 37 và Internet cố định xếp thứ 35 toàn cầu. Tốc độ Internet cố định trung bình của Việt Nam (khoảng 159,32 Mbps vào đầu năm 2025) cao hơn tốc độ trung bình toàn cầu; giá cước Internet cố định thuộc loại rẻ nhất thế giới với mức trung bình khoảng 10,99 USD/tháng (tương đương 260.000 VNĐ); giá cước di động cũng thuộc nhóm rẻ nhất thế giới với 1GB dữ liệu di động khoảng 0,29 - 0,57 USD/1GB (tùy báo cáo và thời điểm). Tính đến tháng 1/2024, Việt Nam có khoảng 78,44 triệu người sử dụng Internet, chiếm khoảng 79,1% tổng dân số. Đây là nền tảng vững chắc để báo chí truyền thông Việt Nam phát triển bền vững trong kỉ nguyên số.
Những đòi hỏi gắt gao với báo chí trong kỉ nguyên số
Trong kỉ nguyên số, báo chí truyền thông cơ bản đã hoạt động theo phương thức mới, sôi nổi, đa dạng hơn so với trước đây. Điều thấy rõ nhất là những thay đổi trong hoạt động của nhà báo và công chúng. Trước đây, nhiệm vụ quan trọng nhất của nhà báo là săn tin; nay nhiệm vụ quan trọng nhất là thẩm định thông tin, xác định đâu là tin thật, đâu là tin giả. Công chúng không còn là những người thụ động tiếp nhận thông tin nữa, họ đã trở thành người cùng tham gia vào quá trình truyền thông, đưa ra bình luận của mình. Sự tương tác giữa nhà báo và công chúng đã được thiết lập và ngày càng trở nên chặt chẽ. Nhà báo có nhiều hình thức để truyền tải thông tin, vấn đề tốc độ được đặt lên hàng đầu. Một sự kiện xảy ra, cơ quan báo chí nào đưa tin đầu tiên được đánh giá cao, có uy tín.
Ở đây chúng ta thấy sự khốc liệt của yêu cầu: Phải đưa tin thật nhanh nhưng phải bảo đảm chính xác! Tất cả những điều này thuộc trách nhiệm của nhà báo - nhà báo phải vận dụng tất cả kĩ năng, phẩm chất của mình để hoàn thành nhiệm vụ.
Việt Nam đã có sự chuẩn bị khá kĩ càng cho việc này. Trước hết, điều này thể hiện ở khâu đào tạo. Trước năm 1990, ở Việt Nam chỉ có Phân viện Báo chí và Tuyên truyền (nay là Học viện Báo chí và Tuyên truyền) và Trường Cao đẳng Phát thanh và Truyền hình đào tạo nghề báo. Trong những năm gần đây, các cơ sở đào tạo thi nhau mở chuyên ngành báo chí. Tính sơ bộ, hiện nay cả nước có 12 trường đại học, học viện đào tạo báo chí. Đó là Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội); Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh), Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Trường Đại học Khoa học (Đại học Huế), Trường Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên), Trường Đại học Văn học nghệ thuật Quân đội, Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng), Trường Đại học Vinh, Trường Đại học Đà Lạt, Đại học Cần Thơ, Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông. Ngoài ra, nhiều trường đại học không có mã ngành báo chí trong danh sách đào tạo, họ chỉ có các mã ngành Quan hệ công chúng, Truyền thông đa phương tiện… nhưng họ dạy những môn học đặc trưng báo chí như Điều tra - Phóng sự, phỏng vấn… Điển hình cho xu hướng này là Đại học Duy Tân - Trường đại học dân lập đầu tiên và hiện là duy nhất ngoài công lập được nâng cấp từ Trường đại học lên Đại học.
Như vậy, hầu hết các nhà báo trẻ hiện nay được đào tạo bài bản. Việc xuất hiện các nền tảng và định dạng truyền thông mới cho phép nhà báo sáng tạo và phân phối nhiều loại nội dung truyền thông khác nhau như blog, video, podcast (các tệp âm thanh kĩ thuật số có sẵn trên Internet), đồ họa thông tin, câu chuyện tương tác… Để làm được điều này, các nhà báo cần có những năng lực và kĩ năng mới để tạo ra tác phẩm báo chí cùng một chủ đề cho nhiều loại hình báo chí khác nhau.
Trí tuệ nhân tạo (AI) được xem là công cụ hỗ trợ đắc lực cho các nhà báo. Nhờ có AI, các nhà báo được hỗ trợ trong một số công việc như tìm kiếm và xác minh thông tin, tạo và tóm tắt nội dung bài viết, phân tích dữ liệu, truyền tải tin tức... Xin nhấn mạnh là với báo chí, AI có ảnh hưởng lớn và trực tiếp: Các công cụ do AI điều khiển có thể tự động tạo ra các bài báo dựa trên dữ liệu có cấu trúc có sẵn hoặc theo mẫu. Nhưng AI không thể tạo được “CÁI TÔI” cá tính của các nhà báo chuyên nghiệp có tay nghề cao. Vì vậy, các nhà báo không phải quá lo lắng về chuyện đến một lúc nào đó AI sẽ có thể thay thế họ hoàn toàn. Tuy nhiên, AI buộc các nhà báo phải sắc sảo hơn, cá tính hơn, có phong cách riêng. AI cũng đặt ra những thách thức về tính trung thực, đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm với xã hội của nhà báo. Đó là việc bảo đảm tính chính xác, sự minh bạch, trách nhiệm giải trình… Đây là những thách thức không hề nhỏ, nhưng sử dụng AI trong hoạt động báo chí truyền thông là xu hướng không thể đảo ngược.
Thực tế đòi hỏi phải nỗ lực không ngừng
Hiện nay báo chí Việt Nam đang làm hai việc lớn cùng một lúc: 1. Nắm bắt và tận dụng cơ hội mà kỉ nguyên số mang lại cho báo chí; 2. Quy hoạch lại mạng lưới báo chí để tạo nên hệ thống báo chí truyền thông phù hợp với việc sáp nhập các bộ, ngành và các địa phương. Đây không phải là những nhiệm vụ dễ dàng nhưng là những nhiệm vụ quan trọng, thiết thực và có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của báo chí nói riêng, của cả đất nước nói chung.
Muốn vậy, ngay từ bây giờ, các nhà báo phải thể hiện được phẩm chất chuyên môn và phẩm chất đạo đức của mình trong công việc. Phẩm chất chuyên môn: Nhanh nhạy trong thu thập thông tin, kiểm định chính xác tính xác thực của thông tin, chống thông tin sai sự thật, tìm ra nhiều hình thức chuyển tải thông tin hấp dẫn, tích cực tương tác, giao lưu với công chúng… Phẩm chất đạo đức: Thực hiện nghiêm túc những quy tắc nghề nghiệp do cơ quan chủ quản, Hội Nhà báo đề ra; bảo đảm các tiêu chuẩn thẩm mĩ nghề báo trong tất cả các hình thức thông tin; có trách nhiệm giải trình để làm sáng tỏ mọi mâu thuẫn…
Trong thực tế, các phẩm chất chuyên môn nghiệp vụ và phẩm chất đạo đức nghề báo hòa quyện với nhau, hỗ trợ lẫn nhau để nhà báo luôn luôn đứng ra bảo vệ công lí. Phẩm chất chuyên môn và phẩm chất đạo đức của nhà báo bắt đầu được hình thành trên ghế nhà trường, sau đấy được thử thách và củng cố qua những năm tháng làm nghề để tạo nên bản lĩnh của nhà báo chân chính.
Một việc nữa mà báo chí Việt Nam cần phải làm để tồn tại và phát triển trong nền kinh tế thị trường. Đó là phải đa dạng hóa nguồn thu. Ngoài quảng cáo, ngân sách và tài trợ (không phải có quan báo chí nào cũng có), phải nhắm tới nguồn thu từ việc bán bản quyền cho các trang tin điện tử, mạng xã hội, tổ chức sự kiện truyền thông… Các hoạt động kinh doanh cần dựa vào nền tảng số. Một trong những nguồn thu quan trọng sẽ phải là thu phí người đọc báo trên mạng Internet. Hiện nay chúng ta chưa làm được điều này. Thật ra, chúng ta đã bỏ lỡ cơ hội khi các báo điện tử và phiên bản điện tử của các tờ báo in không thu phí ngay từ đầu. Bây giờ muốn làm được điều này, các cơ quan báo chí phải hợp tác chặt chẽ với nhau, cùng nhau đưa ra chính sách. Đây là việc khó nhưng cần phải làm vì sản phẩm chính của báo chí là tin tức không thể cung cấp miễn phí mãi mãi được.
