Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ

Một trong những người có công lớn mang ĐCTT vào vùng đất Nam Bộ là nhạc sư Nguyễn Quang Đợi (tức thầy Ba Đợi). Ông cũng chính là “thủ lĩnh” của nhóm tài tử miền Đông. Còn ở nhóm tài tử miền Tây Nam Bộ, nhạc sư Lê Tài Khí (tức Nhạc Khị) có công trong việc sáng tạo bài bản, định hình lối chơi tài tử bản sắc Nam Bộ. Hai ông được hậu thế tôn xưng là bậc Hậu Tổ ĐCTT Nam Bộ.

Về nhạc sư Ba Đợi, tên thật là Nguyễn Quang Đại, quê ở huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị, vốn là quan nhạc nhà Nguyễn. Năm 1885, sau cuộc binh biến, vua Hàm Nghi ra chiếu Cần Vương. Hưởng ứng, nhạc sư Nguyễn Quang Đại dong ghe bầu Nam tiến, chọn vùng đất Cần Đước, Cần Giuộc, tỉnh Long An ngày nay, để sinh sống. Tại đây, ông truyền bá nhạc cho người dân và bổ khuyết một số chỗ của nhạc lễ Nam Bộ. Ông qua đời vào ngày 19 tháng Giêng, nhưng không biết năm nào!

Sinh hoạt đờn ca tài tử ở vùng sông nước Nam Bộ.

Vào vùng đất Nam Bộ, nhạc sư Ba Đợi có công cải biên nhạc lễ cung đình trở thành một dòng nhạc bác học mà bình dân, dễ chơi, dễ gắn kết mọi người. Thầy Ba Đợi đã sáng tác và cổ vũ mọi người cùng xây dựng thành dòng nhạc ngũ cung lòng bản.

Từ đó, thầy Ba Đợi và nhóm nhạc miền Đông Nam Bộ đã dày công sưu tập, sáng tác, cải biên, tổng hợp thành 20 bài bản Tổ của nghệ thuật ĐCTT, tiêu biểu cho 4 điệu: Bắc, Hạ, Nam, Oán và 4 hơi: Xuân, Ai, Đảo, Ngự. Từ những bài bản này, thế hệ đời sau, đến tận bây giờ vẫn luôn sử dụng, “thêm hoa thêm lá” và cải biên, sáng tác thêm nhiều thể điệu mới, làm phong phú thêm cho ĐCTT Nam Bộ.

Về 20 bài bản Tổ, tựu trung có 6 điệu Bắc, 7 điệu Hạ, 3 điệu Nam và 4 điệu Oán. Theo công trình “Bước đường của cải lương”, tại vùng Cần Đước, Long An, thầy Ba Đợi đã đào tạo rất nhiều thế hệ môn sinh, nổi bật có Sáu Thoàn, Nhạc Láo, Chín Chiêu, Nhạc Thời, Hai Tò Le, Cô Sáu Giỏi, Cô Bảy Lung… Từ những học trò tài hoa đó, nhiều thế hệ nghệ nhân đờn ca khác được truyền thụ, lành nghề và mang tiếng đờn lời ca đi muôn nơi, lưu truyền đời đời.

Theo nhạc sĩ Tấn Nhì trong bài viết “Lược khảo hình thành bài bản tài tử Nam Bộ”, thầy Ba Đợi là nhạc sư tài năng và đức hạnh, nhưng khi mất lại ở trong cảnh nghèo nàn túng thiếu, quan tài do một chiếc xe ngựa chở cá chở vào vùng mả hoang miệt Bình Đông - Rạch Cát của quận 8, TP Hồ Chí Minh để chôn cất, nay đã mồ xiêu mả lạc.

Năm 1995, Câu lạc bộ ĐCTT quận 8, TP Hồ Chí Minh do nhạc sĩ Tấn Nhì làm chủ nhiệm, đã lập bài vị thờ nhạc sư Nguyễn Quang Đại. Năm 1996, bài vị được rước về thờ tại đình Vạn Phước, xã Mỹ Lệ, huyện Cần Đước. Hằng năm, địa phương mở lễ hội 3 ngày (16, 17, 18 tháng Giêng âm lịch), tổ chức cúng tế và giao lưu ĐCTT, quy tụ nghệ nhân hầu khắp vùng Nam Bộ. Đầu năm 2021, chính quyền tỉnh Long An quyết định xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh đối với đình Vạn Phước.

Còn nói về nhạc sư Lê Tài Khí (Nhạc Khị) sinh năm 1870, mất năm 1948, là người có công lớn trong phát triển ĐCTT miền Tây Nam Bộ nói chung, Bạc Liêu nói riêng. Tác giả Trần Phước Thuận trong “Tìm hiểu cổ nhạc Bạc Liêu” nhận định: “Có thể nói, Nhạc Khị là cây đòn bẩy cứng cáp đã tạo được sức bật ban đầu trong quá trình phát triển cổ nhạc Nam Bộ nói chung và Bạc Liêu nói riêng”.

Trong cuốn “Bạc Liêu xưa và nay”, tác giả Huỳnh Minh thuật lại: “Nhạc sư Hai Khị tục gọi là Nhạc Khị rất mực tài hoa. Một mình Nhạc Khị sử dụng 4 món nhạc khí: Đẩu, bạt, kèn, phách, tấu lên cùng một lúc, rất mực điêu luyện, ai cũng khen phục”.

Nhạc Khị quê ở thôn Láng Giài, nay thuộc huyện Hòa Bình, tỉnh Bạc Liêu, có cha là một trong những ông bầu hát bội đầu tiên trong vùng. Lập gia đình, ông dời về vùng trung tâm TP Bạc Liêu ngày nay sinh sống, lập nghiệp; có 2 người con, một trai, một gái. Người con trai là Lê Văn Túc, tức thầy Ba Chột, một nhạc sĩ tài tử nổi tiếng cùng thời với nhạc sĩ Cao Văn Lầu.

Theo tác giả Trần Phước Thuận, ngoài công tập hợp, hiệu đính, bổ sung và hệ thống 20 bài bản Tổ ĐCTT, Nhạc Khị còn là người đầu tiên dùng thuật ngữ “20 bài bản Tổ” và phân ra làm 4 nhóm điệu thức như đã trình bày ở phần trên. Ông còn đào tạo những học trò cổ nhạc xuất sắc, như Cao Văn Lầu, Trịnh Thiên Tư, Mộng Vân, Ba Chột, Mười Khói, Tư Bình, Hai Tài, Sáu Gáo, Trần Tấn Hưng… Trong nhận môn sinh, ông đặt ra mục tiêu không chỉ dạy đờn mà biết đờn để sáng tác. Những sáng tác của ông là tiếng lòng trước cảnh nước nhà bị xâm lược, tâm tình trước chuyện đời, chuyện người. Theo tác giả Trần Phước Thuận, từ cảm hứng này, Nhạc Khị đã cải biên bài Nam Ai cổ thành bài “Tô Huệ chức cẩm hồi văn” và từ đó rút ra đề tài “Chinh phụ vọng chinh phu”. Đây cũng là “đề bài” ông đưa ra với các học trò.

Từ đề tài này, một học trò xuất sắc của Nhạc Khị là nhạc sĩ Cao Văn Lầu đã viết “Dạ cổ hoài lang” - nghe tiếng trống đêm nhớ chồng. Bài ca nhanh chóng lan xa và trở thành tiền thân của bản vọng cổ ngày nay.

Ngày nay, loại hình nghệ thuật ĐCTT đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.