Tết về nhớ bánh gai làng Mía

Hoài niệm về bánh gai

Những ngày cuối Đông khi cái Tết đã cận kề, tôi về thăm làng Mía và được các cụ cao niên trong làng kể cho nghe nhiều câu chuyện xung quanh chiếc bánh: Trước kia, mỗi khi gần Tết, cả làng Mía, hầu như nhà nào bếp cũng đỏ lửa ngày đêm để hấp bánh, rồi tiếng chày giã gạo, giã lá vang lên đều đặn. Mỗi dịp hội làng hay lễ, tết là trai gái trong làng lại tập trung ra sân kho, sân đình giã gạo làm bánh. Trai làng Mía đi hỏi vợ không thể thiếu chiếc bánh gai trên mâm lễ vật. Con gái nơi khác về làm dâu làng Mía cũng được nhà chồng dạy cho cách làm bánh gai. Làng Mía nằm bên bờ sông Chu nên người dân tận dụng đất ven sông để trồng cây gai. Bao năm con sông hiền hòa bồi đắp đã làm cho những cánh đồng gai tươi tốt, góp phần cho cuộc sống người dân thêm no ấm. Mỗi khi đến kì thu hoạch lá, thanh niên trong làng lại đi hái về làm nguyên liệu cho bánh.

Bánh gai Tứ Trụ, hay bánh gai làng Mía là đặc sản của làng Mía, xã Tứ Trụ thuộc tổng Diên Hào, phủ Thọ Xuân, nay là xã Thọ Diên, huyện Thọ Xuân, có nguồn gốc từ thời Hậu Lê, thế kỉ XV. Từ những năm 40 thế kỉ trước, bánh làm ra được bày bán ở phố Tứ Trụ nên được gọi là bánh gai Tứ Trụ. Trong cuốn Địa chí huyện Thọ Xuân, tác giả Phạm Tấn viết: “Về bánh gai thì có rất nhiều làng quê trong tỉnh, trong nước làm nhưng để có được bánh gai như ở Tứ Trụ thì chưa hẳn đã có nơi nào bằng. Đây là thứ bánh chủ yếu để cúng tiến trong các ngày lễ hội ở đình làng, nhất là trong các kì lễ "hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi" ở khu điện miếu Lam Kinh. Mỗi lần về nơi cội nguồn, du khách và người gần xa chẳng bao giờ quên mua thứ đặc sản nổi tiếng này".

Mặc dù đã ở tuổi 90 nhưng cụ Nguyễn Thị Đức vẫn say mê truyền nghề làm bánh gai cho con cháu

Chúng tôi tìm gặp cụ Nguyễn Thị Đức người làm bánh gai nổi tiếng của đất Thọ Diên, với thương hiệu bánh gai bà Tâm (Tâm là tên của chồng bà). Cụ nhớ lại: “Tôi theo ông bà, cha mẹ làm bánh gai từ bé. Ngày xưa làm bánh khổ lắm cháu ạ, gạo phải xay bằng tay để thành bột, lá gai cũng phải giã bằng cối… tất cả đều làm thủ công và sức người. Trai gái thời ấy thường thức khuya dậy sớm để làm bánh mà có giỏi cũng chỉ được đến trăm cái. Đến khi đi bán cũng khổ cực không kém, làm gì có xe cộ mà chuyên chở như bây giờ. Các bà phải dùng thúng, rổ và quang gánh đem ra chợ quanh vùng bán, hôm nào đắt khách thì phấn khởi lắm, nhưng hôm mà ế, lại phải gánh về khi thì giữa nắng ban trưa, khi thì trời nhá nhem tối.

Vất vả là vậy, thu nhập từ chiếc bánh lại rất thấp. Nhưng vì đây là nghề truyền đời truyền kiếp, đã bao năm rồi ông cha truyền lại nên cũng không muốn từ bỏ. Nếu ai cũng nghĩ vất vả mà bỏ nghề thì truyền thống của làng cũng mai một, nên tôi tiếc lắm, muốn giữ để rồi truyền dạy lại cho con cháu nữa”.

Cụ Đức có 5 người con thì có tới 4 người nối nghiệp gia truyền. Mặc dù đã ở tuổi 90 nhưng cụ vẫn hướng dẫn cho con cháu làm bánh gai. Tới thăm một cơ sở làm bánh của con cụ, vừa vào đến cửa cụ đã vội mang bánh bày ra đĩa mời chúng tôi thưởng thức, người dân quê thường vẫn vậy, thật thà, chất phác, mến khách. Mới đưa chiếc bánh gần tới miệng tôi đã thấy mùi thơm của nếp, đậu, vừng. Bậm một miếng cảm nhận rõ nét độ dẻo, vị ngọt dịu của chiếc bánh, vị bùi của cùi dừa cùng đặc trưng của mật mía lan toả trong miệng, khiến tôi cảm nhận Tết đã về rất gần.

Sức sống một làng nghề

Cũng như thời gian, chiếc bánh gai làng Mía đã có lúc thăng trầm, nhưng với lòng yêu nghề, yêu truyền thống của cha ông từ xưa để lại, mà nhiều gia đình làm bánh gai lâu năm làng mía vẫn quyết không từ bỏ.

Ông Lê Hữu Lâm, Chủ tịch Hiệp hội làng nghề truyền thống bánh gai Tứ Trụ cho biết: Tổng lao động chính của làng nghề hiện đang tham gia chuyên nghiệp sản xuất bánh gai là 395 người. Số lao động làm các công việc như thu gom nguyên liệu, tiêu thụ… gián tiếp tham gia vào việc sản xuất và tiêu thụ bánh gai ước tính khoảng 200 người. Ngoài ra, lực lượng lao động phụ giúp trong quá trình sản xuất và tiêu thụ khoảng 100 người. Đặc biệt, hằng năm dịp giáp Tết Nguyên đán, số lượng lao động tại làng nghề tham gia sản xuất và tiêu thụ bánh tăng cao lên tới 700-800 lao động.

Gia đình ông Lâm cũng tiếp nối nghề truyền thống làm bánh gai của bậc tiền bối. Cơ sở sản xuất bánh gai của gia đình ông mỗi năm bình quân cung cấp cho thị trường khoảng trên 30 vạn chiếc bánh, thường xuyên tạo việc làm cho 8 lao động, với thu nhập bình quân 4 triệu đồng/người/tháng.

Được biết, làng nghề bánh gai Tứ Trụ hiện có 49 hộ thường xuyên sản xuất và 86 hộ làm theo đơn đặt hàng, có khoảng 1.200 lao động có việc làm và thu nhập ổn định. Tại xã Thọ Diên, làng nghề bánh gai mỗi năm cho doanh thu khoảng trên 80 tỉ đồng, chiếm 1/3 tổng thu nhập của địa phương. Mỗi ngày, mỗi hộ làm bánh gai gói được từ 1.500 đến 2.000 chiếc bánh. Hiện bánh gai Tứ Trụ đang hút hàng mạnh bởi các tư thương thu mua số lượng lớn, chuyển vào các tỉnh phía Nam bằng tàu hỏa, đường hàng không.

Khôi phục và phát triển làng nghề truyền thống bánh gai Tứ Trụ đã tạo ra việc làm và thu nhập cho người lao động, góp phần thúc đẩy phát triển nền kinh tế - xã hội của địa phương. Đặc biệt, có thể kết hợp việc phát triển làng nghề truyền thống gắn với phát triển dịch vụ, du lịch, góp phần vào việc giữ gìn bản sắc văn hoá địa phương và bản sắc văn hóa xứ Thanh.

Bánh gai Tứ Trụ mộc mạc, dân giã nhưng lại được đặt trang trọng trên bàn thờ gia tiên mỗi dịp lễ Tết, ngày giỗ Lê Lai, Lê Lợi và là đặc sản cho người xứ Thanh mang đi làm quà. Cho dù việc làm bánh vất vả, hiệu quả kinh tế chưa cao. Nhưng những người làng Mía vẫn quyết tâm giữ nghề, bởi niềm đam mê và lưu truyền tiếng thơm của tổ tiên

Đinh Huê