Nghiên cứu - Trao đổi 29/07/2020 08:39
Kì I: Kho tàng tri thức về phòng chống lụt bão của NCT
Đúc kết kinh nghiệm để tồn tại
Từ xa xưa trong dự báo thời tiết, NCT biết và truyền lại cho con cháu bằng kho tàng ca dao, tục ngữ dân gian để chủ động phòng tránh bão lụt. Họ biết dự báo các hiện tượng bất thường của thiên nhiên qua nhìn ráng trời: “Ráng vàng thì gió, ráng đỏ thì mưa”, “Ráng mỡ gà, ai có nhà phải chống”, “Mống bên đông, vồng bên tây, không mưa dây cũng bão giật”, “Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa”…; nhìn cây cỏ: “Trời đang nắng, cỏ gà trắng thì mưa”, “Măng gục vào tre, e bão gào”, “Được mùa nhãn, hạn nước lên” …; nhìn hoạt động của động vật, côn trùng: “Én bay thấp mưa ngập bờ ao, én bay cao mưa rào một trận”, “Kiến cánh vỡ tổ bay ra, bão táp mưa sa tới gần”, “Ếch kêu uôm uôm, ao chuôm đầy nước”…
Ở từng địa phương, NCT truyền lại cho các thế hệ kinh nghiệm chọn địa thế, hướng nhà, độ cao thấp, vật liệu phù hợp để xây dựng nhà cửa đủ sức chống chọi với bão lụt. Vùng ven biển huyện Xuân Thủy, Nam Định, có những căn nhà lợp cói bổi tồn tại hàng trăm năm qua mọi biến thiên của thời tiết. Vùng khu 4, Nghệ An, Hà Tĩnh, người dân thường làm nhà thấp mái, nhiều xà ngang, xà dọc xuyên qua thân cột, phía trước có liếp nan (bình phong) vừa giúp cho việc chống bão gió, vừa giảm được sức nóng của mùa gió Lào. Vùng đồng bằng sông Cửu Long, có những ngôi nhà cao chân, mỗi nhà có một vài chiếc xuồng ba lá để phục vụ cho sinh hoạt, đi lại trong mùa nước lớn.
 |
| Thuyền nhỏ tham gia cứu hộ, cứu nạn Ảnh IT |
Người dân vùng ven các con sông hoặc vùng dự kiến phân lũ, trước đây hầu như nhà nào cũng có thuyền nan, xuồng gỗ hoặc mảng nứa dự phòng cho mùa lũ lụt. Có nơi người dân trồng chuối để khi có lụt dùng thân chuối làm bè vận chuyển người, tài sản đến nơi an toàn hoặc trồng cấy rau ngắn ngày khi úng lụt kéo dài. Những năm gần đây, một số nơi người dân còn xây dựng gác xép chứa lương thực, thực phẩm hoặc chuồng trại cho gia súc, gia cầm có nền cao để đề phòng bão lụt…
Khỏe dùng sức, yếu dùng mưu
Đừng vội nghĩ việc phòng chống lụt bão là việc của trai tráng, của quân đội, công an, dân quân và các lực lượng chức năng và cho rằng các cụ già rồi thì sẽ không làm được gì.
Chính các cụ từ xưa đã dạy: “Khỏe dùng sức, yếu dùng mưu”. Khi bão lụt xảy ra, NCT ở vùng sông nước hoặc nơi bão lụt thường xảy ra có nhiều kinh nghiệm hết sức bổ ích. Thực tế, nhiều NCT biết cách chằng chống nhà cửa, biết lựa chọn nơi tránh trú an toàn; biết lựa các cơn nước mạnh yếu để chỉ bảo con cháu đưa thuyền vượt lũ an toàn. Họ còn rất thông thạo luồng lạch; cách tìm người, cứu người và tự cứu mình; cách thu vớt, xếp đặt đồ đạc trên thuyền, mủng… Thậm chí, họ còn biết nhìn các hiện tượng bất thường trong hoạt động của các loài vật để dự báo và quyết định cách xử lí các tình huống nguy hiểm (hiện tượng cá voi, cá heo bơi chặn ngang mũi tàu thuyền; chuột, gián sống trên tàu thuyền đột ngột kéo nhau chạy khỏi nơi ẩn náu). Các phương tiện, dụng cụ, cách thức phòng chống lụt bão của họ tuy đơn giản, không hiện đại, đồng bộ nhưng hết sức phù hợp, hiệu quả. Điển hình như vụ đắm tàu ở Cửa Đại, tỉnh Quảng Nam ngày 25/12/2011, phương tiện cứu nạn và tìm kiếm hiệu quả là thuyền thúng của ngư dân chứ không phải là các phương tiện, tàu xuồng hiện đại.
Người viết bài này trong một lần đi nắm tình hình bão lụt tại Yên Bái tháng 8/2008, được các cụ già dân chài ven sông Hồng bảo: “Các chú bộ đội, công an liều quá! Nước lũ to thế vẫn chạy xuồng máy ra giữa sông tìm kiếm thi thể người chết. Chúng tôi cả đời sông nước cũng chả dám. Nếu các chú muốn làm việc này chỉ cần đậu xuồng ở đầu vật, tất cả những thứ trôi trên sông đều quẩn vào đấy, việc gì phải ra giữa sông cho nguy hiểm. Cứu người không khéo lại phải có người cứu”. Còn tháng 7/2018 tại xã Quang Minh, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái, các lực lượng chức năng gặp khó khăn khi tìm kiếm thi thể nạn nhân bị lũ cuốn trôi. Trưởng bản Khe Ván là ông Lý Phúc Chu với kinh nghiệm của người già phán đoán: “Cái nặng thì ở gần, cái nhẹ thì trôi xa, phải đón ở cửa Ngòi Hút thôi!”. Quả nhiên, nhờ tấm chắn bằng nứa đan vội, đến gần nửa đêm thì tìm được thi thể nạn nhân.
Rõ ràng, trí khôn hay kinh nghiệm của NCT hơn hẳn sức trẻ.
