Nghiên cứu - Trao đổi 28/03/2024 15:26
Theo quan điểm của Đảng, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí theo hướng lấy tiết kiệm là mục tiêu, chống lãng phí là nhiệm vụ, bảo đảm thống nhất, đồng bộ, khả thi; tập trung xác định rõ trách nhiệm, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, tập thể, cá nhân là người đứng đầu, quy định cụ thể hành vi dẫn đến lãng phí nguồn lực của Nhân dân, của đất nước.
Theo Tư tưởng Hồ Chí Minh, tham ô, lãng phí, quan liêu là giặc “nội xâm”, là kẻ thù của Nhân dân. Để thực hành tiết kiệm, chống lãng phí thì “Đồng chí ta phải học lấy bốn đức cách mạng: Cần, kiệm, liêm, chính”. “Cần, kiệm phải là đức tính đầu tiên của người cách mạng, đối lập với nó là lãng phí”. Theo Người, “lãng phí là một căn bệnh, là tội lỗi với Đảng, với Nhà nước và Nhân dân”, bởi nó gây ra rất nhiều tác hại trước mắt và hậu quả lâu dài. Người viết: “Tham ô, lãng phí, và bệnh quan liêu là kẻ thù của Nhân dân, của bộ đội và của Chính phủ… Nó là kẻ thù khá nguy hiểm vì nó không mang gươm, mang súng mà nó nằm trong các tổ chức của ta, để làm hỏng mọi việc của ta”.
Gần 8 thập kỉ trước, Tư tưởng Hồ Chí Minh đã soi sáng dẫn đường, Người không chỉ thực hành nêu gương mà còn rất quyết liệt chống tham ô, lãng phí. Điển hình là khi cả nước dốc mọi nguồn lực cho kháng chiến chống thực dân Pháp, trong Quân đội xảy ra vụ án tham nhũng, tiêu cực, gây lãng phí lớn, ăn chặn tiêu chuẩn của bộ đội, sau “một đêm trắng”, Người kí lệnh án tử hình Đại tá Trần Dụ Châu, Cục trưởng cục Quân nhu Tổng cục Cung cấp (nay là Tổng cục Hầu cần Quân đội Nhân dân Việt Nam) về tội tham ô, lãng phí, tha hoá về đạo đức, lối sống…
Từ nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, tự cung tự cấp, bị bao vây cấm vận, không sản xuất đủ lương thực cho Nhân dân đã bứt phát, vượt lên trở thành cường quốc xuất khẩu gạo; nền kinh tế đứng vào tốp 5 khu vực Đông Nam Á, tốp 20 trên thế giới về hợp tác thương mại. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đang trên đà phát triển. Năm 2023, GDP đạt 428 tỉ USD, bình quân đầu người 4.300 USD là mức thu nhập trung bình thấp trong khu vực và thế giới.
Mặc dù dạt thành tựu như vậy, nhưng sau gần 50 năm thống nhất đất nước, phát triển kinh tế - xã hội chưa tương xứng tiềm năng. Theo nhận định của Đảng, Nhà nước, tình trạng lãng phí đang tràn lan, diễn ra trên diện rộng, trong tất cả các ngành, các lĩnh vực. Đặc biệt trong lĩnh vực quản lí ngân sách Nhà nước, đầu tư xây dựng cơ bản, đầu tư công, mua sắm tài sản công, quản lí đất đai, tài sản công, tài nguyên khoáng sản, quản lí rừng và cả trong bộ máy hành chính công (biên chế cồng kềnh, nhiệm vụ chồng chéo, chi phí dịch vụ hành chính cao)…
Theo báo cáo của Quốc hội khoá XV về thực hiện giám sát “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí giai đoạn 2016-2021” chỉ ở một số tỉnh, thành phố, Bộ, ngành (chứ không phải tất cả 63 địa phương và cơ quan Trung ương) đã phát hiện hơn 3.000 dự án đầu tư thất thoát, lãng phí hơn 323.000 tỉ đồng, 79.000 ha đất hoang phí (phải thu hồi). Hàng trăm dự án, trong đó có những dự án trọng điểm quốc gia chậm tiến độ, xây dựng dở dang hoặc xây dựng xong không đưa vào sử dụng được, thậm chí có dự án phải phá đi.
Điển hình cho sự lãng phí nghiêm trọng là 12 dự án nhóm A của Bộ Công Thương, trong đó chỉ 3 dự án PVN (Phú Thọ, Quảng Ngãi và Bình Phước) hoàn toàn thất bại, gây lãng phí hơn 5.400 tỉ đồng; Dự án mở rộng Gang thép Thái Nguyên (giai đoạn 2) tổn thất 8.100 tỉ đồng. Dự án đường sắt Yên Viên - Phả Lại - Hạ Long - Cái Lân vốn đầu tư 4.300 tỉ đồng đã thực hiện hơn 7.000 tỉ đồng 16 năm chưa xong. Dự án đường sắt Hà Đông - Cát Linh (Hà Nội) do chậm tiến độ vốn đầu tư đội lên từ 8.770 tỉ đồng lên hơn 18.002 tỉ đồng (tăng 205,27%), Dự án metro Bến Thành - Suối Tiên (TP Hồ Chí Minh) triển khai rất chậm tiến độ dẫn đến tăng vốn từ 17.387,6 tỉ lên 47.325 tỉ đông (tăng 272%)…
Ở các tỉnh, thành phố theo luật Tổ chức Chính quyền địa phương, Chủ tịch UBND tỉnh được quyền quyết định đầu tư các dự án nhóm B và C thì một số nơi xảy ra hiện tượng quy hoạch bất cập, chủ trương đầu tư không sát, lập dự án thiếu chuẩn mực, quyết định đầu tư sai... Qua giám sát, tình trạng gây lãng phí chủ yếu do: Xây dựng định mức, tiêu chuẩn, chế độ không phù hợp; Quản lí tài chính, ngân sách chưa đúng quy định, chế độ, thanh quyết toán vượt định mức, sử dụng hoá đơn, chứng từ trong mua sắm hàng hoá, trang thiết bị; sai phạm trong quản lí đầu tư xây dựng; trong quản lí, sử dụng đất đai; trong quản lí, khai thác tài nguyên khoáng sản; trong quản lí, sử dụng vốn, tài sản tại doanh nghiệp nhà nước; trong lĩnh vực quản lí thuế, bảo hiểm; trong khai thác, sử dụng nguồn lao động…
Hiện nay, trong lĩnh vực đầu tư công vào hạ tầng giao thông, để xây dựng 729 km đường cao tốc Bắc Nam (giai đoạn 2) phía Đông, Quốc hội phải cân nhắc thận trọng, tính toán rất kĩ mới có được nguồn vốn 148.492 tỉ đồng để làm 12 dự án thành phần. Trong khi một số dự án lớn đã có thể gây lãng phí nguồn ngân sách bằng hoặc nhiều hơn số vốn xây dựng 729 km đường cao tốc.
Nguyên nhân và giải pháp khắc phục lãng phí
Nguyên nhân của tình trạng lãng phí có nhiều nhưng rõ nhất, cụ thể nhất là hai vấn đề lớn bắt nguồn từ thể chế chưa đồng bộ, thống nhất, minh bạch, khả thi và trách nhiệm của người đứng đầu. Vụ án Việt Á trong ngành Y tế xảy ra giai đoạn phòng, chống đại dịch Covid-19 minh chứng đầy đủ nhất, sáng tỏ nhất nhận định trên. Nó làm băng hoại đạo đức công vụ của một đội ngũ cán bộ ngành Y tế và một số cơ quan chức năng liên quan. Một mặt, gây nên lãng phí vô cùng lớn về kinh tế, làm mất niềm tin trong Nhân dân.
Về thể chế, vấn đề thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trong nhiều năm qua Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo. Chỉ riêng vấn đề đầu tư công đã liên quan tới 12 luật, hơn 100 nghị định, vài trăm thông tư hướng dẫn. Tuy nhiên, sự chồng chéo giữa các văn bản quy phạm pháp luật là rào cản, gây nhiều vướng mắc trong quản lí, điều hành. Muốn có hiệu lực, hiệu quả trong thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trước hết phải bảo đảm sự đồng bộ, thống nhất của luật pháp. Ví dụ: Chỉ riêng về đầu tư công liên quan đến Luật Đầu tư, Luật Đầu tư công, Luật Quản lí sử dụng vốn Nhà nước đầu tư vào sản xuất kinh doanh tại doanh nghiệp; Luật Đất đai, Luật Xây dựng, Luật Kinh doanh bất động sản, Luật Nhà ở, Luật Bảo vệ môi trường, Luật Thuế, Luật Lâm nghiệp và một số luật khác cùng điều chỉnh đầu tư công với phạm vi và mức độ khác nhau nhưng chưa có phạm vi phân định...
Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trong tổ chức, cơ quan, đơn vị, nhân tố quyết định là vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu. Thực tiễn chỉ rõ, người đứng đầu thiếu năng lực, không có tư duy sáng tạo, chủ quan, quan liêu, thiếu tầm nhìn sẽ sa vào sự vụ, kí quyết định những dự án đầu tư không chính xác, buông lỏng quản lí ngân sách, thiếu tính nêu gương, đồng loã với cấp dưới, bắt tay thoả hiệp với doanh nghiệp vì lợi ích cục bộ… thì dẫn tới tiêu cực, lãng phí.
Trên thực tế, Nhà nước ta xét xử nhiều vụ án tham nhũng nhưng chưa thấy có những vụ án thuần tuý gây lãng phí lớn về nguồn lực quốc gia. Đó có thể cũng là nguyên nhân tình trạng lãng phí chưa được kiểm soát chặt chẽ, không quy được trách nhiệm của người đứng đầu mặc dù để xảy ra lãng phí lớn.
