Sông Hồng hay sông Thao?

Lần tìm trên Google, thấy có một tài liệu khá lí thú. Đó là bài tham luận “Tên gọi của sông Hồng: Dấu tích biểu hiện nét đa dạng văn hóa trong lịch sử người Việt” của tác giả Trần Trí Dõi, Khoa Ngôn ngữ học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, trình bày tại Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ 3, từ ngày 4 - 7/12/2008.

Phú Thọ nhìn từ Hữu ngạn sông Thao

Ông Trần Trí Dõi cho biết, sách sử xưa ghi lại, khi chảy vào Việt Nam sông Hồng có các tên là sông Cái, Thao, Nhị/Nhĩ Hà, Phú Lương, Bạch Hạc, Tam Đới, Đại Hoàng, Xích Đằng, Hoàng Giang, Lô/Lô Giang. Theo ông, qua hơn mười tên gọi khác nhau của sông Hồng và một số biến thể của chúng, có thể nhận thấy những tên gọi ban đầu dường như có gốc gác Nam Á và Thái - Kađai. Về sau, trừ trường hợp tên gọi “sông Cái”, những tên gọi Nam Á và Thái - Kađai ấy đều bị “Hán hoá” hay “Hán - Việt” để có dạng thức như ngày nay. Lí giải cách đặt tên con sông này qua các thời kì, ông cho rằng, cư dân ven sông đã đặt tên sông theo 3 nhóm. Nhóm thứ nhất là tên gọi sông Cái, sông Thao, sông Nhĩ Hà/Nhị Hà, sông Hồng/Hồng Hà. Đây là cách gọi tên theo “tính chất, đặc điểm” của con sông bằng ngôn ngữ của chủ thể. Nhóm tên gọi thứ hai là Bạch Hạc, Tam Đới, Xích Đằng và Đại Hoàng là chỉ “địa danh lãnh thổ nơi con sông chảy qua”. Nhóm tên gọi thứ ba là sông Phú Lương và sông Lô/Lô Giang, là tên gọi Hán hóa và Hán - Việt hóa các tên gọi sông thuần Việt từ thời tối cổ.

Về tên gọi sông Thao, bắt nguồn từ chữ là tao (trong “nặm tao”), nghĩa là “sông lớn, sông chính” theo cách gọi của cộng đồng cư dân ngữ hệ Thái - Kađai từng cư trú ở vùng sông này thời cổ xưa.

Về tên gọi sông Hồng/Hồng Hà có nghĩa là “sông có mầu nước đỏ”. Theo “Đại Nam nhất thống chí” thì đến giữa thế kỉ XIX, tên sông vẫn là Nhị hay Nhị Hà. Khi xâm lược Việt Nam, với yêu cầu ghi tên sông vào văn bản, người Pháp đã lựa chọn đặc điểm của nước sông và thể hiện bằng ngôn ngữ của mình là “rivière rouge” (sông có màu nước đỏ/hồng). Tên gọi này được Việt hóa thành sông Hồng hay Hồng Hà và được dùng phổ biến đến nay.

Qua tài liệu trên cho thấy, sông Thao là tên gọi cổ, đến nay vẫn còn được người dân vùng Phú Thọ, Việt Trì dùng để chỉ đoạn sông Hồng chảy qua nơi này. Còn tên sông Hồng mới có từ khoảng giữa thế kỉ XIX và theo cách gọi của người Pháp nhưng trong thực tế lại được sử dụng phổ biến trong các văn bản pháp lí của Nhà nước và quen thuộc với người dân cả nước. Vì vậy, khi nghe tên sông Thao được nhắc nhiều trên truyền hình, nhiều người cảm thấy lạ lẫm.

Thiết nghĩ, Nhà nước cần thống nhất cách gọi tên cho con sông này và nên gọi là sông Hồng cho phổ biến, thông dụng hơn.