Có hay không “Ngược đãi và lạm dụng Người cao tuổi”?

Một trong những hệ quả của xu hướng này là tình trạng ngược đãi người cao tuổi (NCT) ngày càng gia tăng. Hình ảnh người phụ nữ đánh đập mẹ ruột vì “bà không để lại gì, lại phải nuôi” tại Long An lan truyền mạng xã hội vào tháng 9/2020 hay câu chuyện 31 NCT tại nhà dưỡng lão ở Canada bị bỏ mặc đến chết khi những người chăm sóc các cụ bỏ đi do sợ lây nhiễm vi rút SARS-CoV-2 đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh trong cộng đồng.

Trong bối cảnh Việt Nam đang già hóa nhanh chóng, số NCT (60 tuổi trở lên) dự báo sẽ tăng từ hơn 11,4 triệu người (11,86% tổng dân số) năm 2019 lên 21 triệu người (20% tổng dân số) năm 2038 và dự kiến là gần 27 triệu người vào năm 2049 (chiếm 24,8% tổng dân số), cùng với thực tế là ngày càng nhiều hơn các vụ ngược đãi NCT đã xảy ra gần đây, đặt ra sự cấp thiết cần quan tâm hơn nữa đến công tác phòng, chống ngược đãi NCT, để tất cả NCT đều được sống vui, sống khỏe, sống có ích cho gia đình và xã hội.

Các hình thức ngược đãi NCT

Ngược đãi NCT là một hành động đơn lẻ hay được lặp đi lặp lại, gây tổn hại hoặc đau khổ cho NCT. Các hình thức ngược đãi NCT bao gồm: Ngược đãi thể chất, ngược đãi tinh thần hoặc cảm xúc, lạm dụng tình dục, bóc lột tài chính và sao lãng, bỏ mặc. Ngược đãi NCT có thể gây ra bởi những người thân như thành viên trong gia đình, người chăm sóc, hoặc cộng đồng, cơ quan, tổ chức xã hội...

Theo số liệu nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới năm 2017, có 15,7% người từ 60 tuổi trở lên đã phải chịu ngược đãi dưới một hình thức nào đó, tương đương cứ khoảng 6 NCT lại có 1 người bị ngược đãi. Trong đó, 11,6% bị ngược đãi về mặt tinh thần; 6,8% bị lạm dụng tài chính; 4,2% bị bỏ rơi; 2,6% bị bạo hành thể chất và 0,9% bị lạm dụng tình dục. Kết quả này dựa trên bằng chứng tốt nhất có được từ 52 nghiên cứu ở 28 quốc gia từ các vùng khác nhau, trong đó có 12 quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Các bằng chứng còn cho thấy tình trạng ngược đãi và bỏ mặc NCT có xu hướng gia tăng trong thời gian đại dịch COVID-19. Tuy vậy, ngược đãi NCT hiện là một vấn nạn vô hình khi chỉ có khoảng 4% các vụ việc được báo cáo và ghi nhận.

Tại Việt Nam, theo kết quả điều tra quốc gia năm 2012 về NCT, 11,6% NCT cho biết từng bị con cháu bạo hành, 38% số người trả lời từng bị nhục mạ và có mâu thuẫn trong vòng 12 tháng trở lại.

Báo cáo nghiên cứu quốc gia mới đây nhất về bạo lực đối với phụ nữ (trong mẫu) và dân số độ tuổi từ 15 tới 64 tại Việt Nam cho thấy phụ nữ từ 44 tuổi trở lên có tỉ lệ từng bị bạo hành tinh thần trong đời là cao nhất.

Số liệu về các hành vi ngược đãi người cao tuổi

Ngược đãi NCT có thể dẫn đến các chấn thương về thể chất - từ trầy xước và bầm tím nhẹ đến gãy xương và thương tật – dẫn tới hậu quả tâm lí nghiêm trọng, đôi khi kéo dài, bao gồm trầm cảm và lo âu. Đối với những NCT, hậu quả của việc ngược đãi có thể đặc biệt nghiêm trọng và kéo theo thời gian dưỡng bệnh. Ngay cả những vết thương tương đối nhỏ cũng có thể gây ra tổn thương nghiêm trọng và vĩnh viễn, hoặc thậm chí tử vong.Một nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới cho thấy rằng những nạn nhân của ngược đãi NCT có nguy cơ chết sớm cao gấp đôi so với những người không phải là nạn nhân.

Tuy nhiên, hiện ở Việt Nam, các cơ sở dữ liệu về thực trạng ngược đãi NCT và các chương trình, dịch vụ hỗ trợ NCT còn rất hạn chế.

Nguyên nhân của ngược đãi NCT

Trong những năm gần đây, việc con cái chiếm nhà đất của cha mẹ, không chăm sóc phụng dưỡng, đánh đập cha mẹ già, xâm phạm đời sống riêng tư, đối xử bạc bẽo… là những hiện tượng không hiếm trong đời sống xã hội hiện đại.Vậy đâu là nguyên nhân khiến thực trạng ngược đãi NCT ngày càng gia tăng?

Sự phụ thuộc về kinh tế - chăm sóc của NCT: Năm 2020, mới chỉ khoảng 43,6% NCT có lương hưu, hoặc trợ cấp bảo hiểm xã hội hằng tháng, hoặc chế độ trợ cấp xã hội hằng tháng. Như vậy, phần lớn NCT Việt Nam hiện vẫn chưa có nguồn an sinh thu nhập ổn định từ chính phủ, họ phải sống dựa vào con cái, hoặc tiếp tục làm việc để kiếm sống với mức thu nhập thấp. Kể cả với người được hưởng trợ cấp xã hội, thì mức chuẩn trợ cấp quá thấp, không bảo đảm mức sống tối thiểu. Ngoài ra, sức khỏe giảm dần dẫn đến các chi phí chăm sóc tăng cao khiến cho NCT dễ bị tổn thương hơn. Do không có tiền để dành nên NCT phải phụ thuộc vào con cái. Tâm lí phải “nuôi” cha mẹ già từ phía người trẻ có thể làm phát sinh áp lực kinh tế và rạn nứt trong tình cảm gia đình. Điều này dẫn đến những căng thẳng trong gia đình và hậu quả là trong một số gia đình, NCT bị ngược đãi dưới nhiều hình thức, từ lời nói (lăng mạ, sử dụng ngôn ngữ không phù hợp…) đến hành động (đánh đập, xô đẩy…) hoặc các hình thức khác như bỏ bê, không quan tâm đến NCT.

Thiếu thấu hiểu giữa các thế hệ: Hiếu kính và nghĩa vụ chăm sóc ông bà cha mẹ là một giá trị nổi bật của gia đình Việt Nam. Tuy nhiên, trước bối cảnh dịch chuyển của các mô hình gia đình đa thế hệ sang mô hình hạt nhân, giá trị về đạo hiếu và sự gắn kết giữa các thành viên trong gia đình ngày càng mai một. Giữa các thành viên trong gia đình ngày càng khó tìm được tiếng nói chung. Do áp lực công việc, con cái ít có thời gian quan tâm tới cha mẹ, hay những khoảng cách và xung đột thế hệ đã ảnh thưởng tiêu cực đến mối quan hệ giữa NCT và các thành viên trong gia đình.

Các bối cảnh làm gia tăng căng thẳng: Trong tất cả các tình huống khẩn cấp như thiên tai, bệnh dịch, NCT đều dễ bị tổn thương hơn vì tình trạng sức khỏe của họ cũng như sự thiếu quan tâm chung của toàn xã hội đối với NCT. Trong đại dịch Covid-19, thế giới đã ghi nhận nhiều trường hợp NCT bị ngược đãi và bỏ rơi, đặc biệt là tại các cơ sở chăm sóc dài hạn cũng như trong cộng đồng nơi có đa số NCT sinh sống. Không chỉ có nguy cơ mắc bệnh hiểm nghèo và tử vong cao mà họ còn bị phân biệt đối xử, kì thị và bị vi phạm nhiều quyền con người.