Linh hồn của đá

Những thanh âm của đá

Bo Bo Hùng, cán bộ Trung tâm Văn hóa huyện Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa, dìu dặt nhịp búa gỗ, những thanh âm từ đá vang lên như hồn thiêng nguồn cội ngàn năm dội về. Tiếng đá kêu như tiếng của linh hồn ẩn trong đá, khắc khoải đến ngây người. Đá vang lên những thanh âm riêng biệt, tha thiết, trữ tình như những làn điệu dân ca của đồng bào Raglai. Ấy là hồn thiêng nguồn cội. Có giọng mẹ, giọng cha. Có giọng sông, giọng núi. Hết thảy hòa thành tiếng vọng thâm u của đại ngàn; tấu lên những khúc hòa ca Raglai nhiều cảm xúc.

Có lẽ, đó là sự dồn nén của ngàn triệu năm trước trong lòng đá, tạo nên một linh hồn vĩnh cửu hóa thân vào đá, để bây giờ người đời nhọc nhằn tái tạo lại thanh âm ấy. Dưới những lớp đất đá của núi rừng Khánh Sơn, chẳng biết từ bao giờ người Raglay xứ này đã biết nghe tiếng đá kêu. Những tiếng đá khi va vào nhau thánh thót như tiếng của tiền nhân, miên man miệt mài, tấu lên khúc nhạc dặt dìu của đại ngàn vĩnh cửu.

Bo Bo Hùng biểu diễn đàn đá.

Người bây giờ gọi là đàn đá, còn với người Raglay gọi đó là “goong lu”, có nghĩa là cồng đá, đá kêu như những chiếc cồng. Đã bao đời người Raglay làm bạn cùng đá, vui buồn cùng đá. Đá cũng như thay cho lời kể, niềm an ủi, lúc vui, lúc buồn trong cuộc sống của người dân xứ này.

Theo tư liệu tại Phòng Truyền thống huyện Khánh Sơn, năm 1949, những người làm đường phát hiện tại Ndut Liêng Krak, tỉnh Đắk Lắk, một bộ 11 thanh đá xám có dấu hiệu ghè đẽo bởi bàn tay con người, kích thước từ to đến nhỏ. Nhà dân tộc học người Pháp Georges Condominas cho rằng, nó không giống bất cứ một nhạc cụ bằng đá nào trên thế giới và đưa về Pháp để nghiên cứu và hiện được trưng bày tại Bảo tàng Museé de l’Homme ở Paris. Các nhà khảo cổ kết luận, đây là bộ đàn đá của tộc người Raglai, có niên đại từ 2.000 -5.000 năm.

Nhưng căn cứ vào loại đàn đá tìm được ở di chỉ khảo cổ Bình Đa, các nhà khoa học cho biết, những thanh đá để làm đàn này có tuổi đời khoảng 3.000 năm. Các nhà nghiên cứu sau khi khai quật và khảo sát tại đỉnh núi Dốc Gạo, thuộc địa phận thôn Tô Hạp, xã Trung Hạp, huyện Khánh Sơn,cho thấy, nơi đây chính là một xưởng chế tác đàn đá khổng lồ của người tiền sử, bởi vì người ta không chỉ phát hiện những thanh đó nguyên vẹn, mà còn những mảnh đá vương vãi trong quá trình con người ghè đẽo vẫn còn xung quanh. Các nhà nghiên cứu cho rằng, đây chính là cái nôi phát tích ra các bộ đàn đá, nơi có nhiều dấu tích chứng tỏ người xưa đã chế tác đàn đá tại đây và dân tộc Raglai là những người chủ thực sự của những bộ đàn đá.

Đàn đá Raglay được chế tác từ loại đá đen, chỉ có tại huyện Khánh Sơn.

Năm 1979, Việt Nam chính thức công bố việc phát hiện bộ đàn đá Khánh Sơn, loại nhạc cụ cổ có giá trị lịch sử, văn hóa đặc sắc của dân tộc khiến thế giới kinh ngạc. Sau đó, đàn đá đã được UNESCO xếp vào danh sách các nhạc cụ độc đáo trong không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên kiệt tác truyền khẩu, phi vật thể của nhân loại.

Bo Bo Hùng, người Raglay và là nghệ nhân chơi đàn đá nhiều năm thủ thỉ rằng, đàn đá như biểu hiện cho tiếng lòng của người Raglay, mỗi âm thanh khi được đánh lên, người nghe như cảm nhận được người Raglay đang gửi lòng mình vào đá, tiếng đàn đá như âm thanh vang vọng từ quá khứ. Trong tâm thức người dân Raglay, âm thanh của đàn đá không chỉ là tiếng động để vật xua đuổi tà ma, mà còn là âm thanh thúc giục mọi người chăm làm nương rẫy, cầu bình an cho bản làng và cầu mưa thuận gió hòa. Nhưng có một điều khó hiểu, đó là dẫu người xưa không biết nhạc lí, không có phương tiện đo tần số âm thanh, nhưng vẫn chính xác với từng thanh âm của những phiến đá. Bo Bo Hùng giảng giải, thang âm của đàn đá Khánh Sơn phỏng theo cao độ của tầm cỡ dân ca, có giọng nam, giọng nữ; có giọng trống, giọng mái hòa điệu cùng nhau. Thanh đá dài, to, dày có âm vực trầm, thanh đá ngắn, nhỏ, mỏng thì có âm vực cao và thanh, như những tiếng vọng thâm u của đại ngàn. Có lẽ thế, nên nghệ nhân Bo Bo Hùng mới bảo, mỗi thanh đá có một linh hồn riêng.