Gốm đen cổ khắc khoải đợi hồi sinh

Màu quá khứ giữa tro than

Bụi và gió đầu mùa khô Tây Nguyên quẩn quay những nhung nhớ của đời người, xoáy lên những đụn bụi nhỏ phủ mỏng lên mấy chú voi bằng gốm vừa nung dưới lửa. Đôi mắt của a mí H’Phiết Uông ở cái tuổi ngoài 70 cứ nheo lại như chứa đựng cả thăm thẳm mấy trăm năm của làng gốm dưới chân núi Chư Yang Sin này. “Ngày xưa cả Yang Tao này 11 buôn đều làm gốm. Giờ khắp vùng chỉ còn Yơng Bắc làm gốm, mà cũng chỉ còn 5-6 người thôi!”, H’Phiết Uông da diết thế khi xoay trên tay chú voi nhỏ màu đen bóng vừa nung.

Ai có ngờ, Yang Tao này là cái nôi của gốm cổ, có lẽ là làng gốm cổ duy nhất khắp vùng cao nguyên. Trên cao nguyên đất đỏ có lẽ chỉ ở Yang Tao này mới có nguồn đất sét như thế để làm gốm. Buôn Yơng Bắk của xã Yang Tao (huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk) nằm dưới chân ngọn Chư Yang Sin sừng sững bên con sông Krông Ana kiêu hãnh chảy ngàn đời, người dân từ lâu đã biết trồng lúa nước, biết chèo thuyền đánh bắt cá, biết trồng năn, lác để dệt chiếu, biết chọn đất để làm gốm.

Làng gốm cổ duy nhất ở Tây nguyên đang chờ đợi được hồi sinh.

Nắng chênh chếch dưới tán Kơnia mát dịu, amí H’Huyên Bhôk, một nghệ nhân trẻ cần mẫn giã đất làm gốm. Đất sét được lấy từ bờ sông có màu sắc nâu vàng, mang về phải ủ và nuôi đất bằng cách che đậy và tưới nước hằng ngày cho đất khỏi khô. Chỉ đến khi làm gốm mới lấy ra. Họ giã đất bằng chày trên gốc cây thay vì nhào đất bằng tay hay dùng chân như nhiều nơi khác. Có lẽ, sự độc đáo còn nằm ở việc “trích đất”, đây là việc lấy ra lượng đất sét đủ dùng cho một sản phẩm, điều này được xem như một nghi thức tâm linh. Và cứ thế, sản phẩm có thể to hoặc nhỏ hơn tùy vào khối đất đã “trích” ra mà không thêm hoặc bớt đi nữa. Gốm của người M’nông không dùng bàn xoay mà được nặn bằng tay và di chuyển xung quanh vật để tạo dáng như cách người Chăm làm gốm, rồi dùng đá đánh bóng, dùng que tre khắc họa tiết hoa văn đem phơi khô rồi nung trong lửa khoảng 30 phút. Cách tạo màu cho sản phẩm cũng chỉ có vỏ trấu và mùn cưa.

Bao đời người, bao mùa ăn lúa mới đã qua nhưng cách làm gốm vẫn thế, người đời trước truyền lại cho đời sau, đời sau nữa. Những khoảnh sân nhỏ luôn sực mùi rơm khói và đất chín trong cuộc chơi của lửa. Lửa hòa vào trong đất, phục sinh trong đất thành những sản phẩm hữu dụng để khi bàn tay người chạm vào chỉ còn mênh mang hơi thở của đất và lửa. Những chiếc bình, ché, chén bát... được sinh ra từ đất và lửa, được các amí nâng niu với sắc màu không đoán định nổi, khi thì đen bóng, khi lại nâu vàng ám vệt lửa rất bóng, đẹp và bền. Rất nhiều người lầm tưởng gốm của người M’nông R’lâm có tráng men nhưng thực chất đó là do chất liệu và kĩ thuật làm của nghệ nhân tạo nên. Vì nét độc đáo này mà sản phẩm gốm Yơng Bắk rất khác biệt. Mùi của khói rơm, của đất của lửa quện vào phong vị của gốm người M’nông Rlăm ở xứ sở này.

Nghệ nhân làm gốm thủ công với những bí quyết riêng để tạo ra sản phẩm độc đáo.

Nhưng, cũng như nhiều sản phẩm thủ công khác, những biến thiên nghiệt ngã của thời cuộc khiến gốm đen xứ này dần xa vắng. Những sản phẩm hiện đại như đồ nhựa, đồ sứ đã chiếm lĩnh cả cao nguyên. Thợ làm gốm không sống nổi với nghề đã lần lượt từ bỏ, chuyển sang làm nương rẫy, chăn nuôi, số khác đi thành phố làm công nhân.

Giờ, khắp Yang Tao chỉ còn chừng 5-6 người làm gốm như nghệ nhân H’Phiết Uông, nghệ nhân H’Lưm Uông hay nghệ nhân trẻ H’Huyên Bhôk. Hồn gốm như hồn của buôn làng, dẫu chấp chới tồn vong nhưng ít ỏi những nghệ nhân ấy vẫn âm thầm giữ cho gốm đen Yang Tao âm ỉ sống để chờ đợi một cuộc hồi sinh.

Khắc khoải đợi hồi sinh

Chuốt nhẹ bàn tay đã san chai vết dấu của thời gian, H’Phiết Uông cặm cụi bước bên bàn gốm. Bà thì thầm với đất, như thì thầm với lòng mình, với cha ông vậy. Gốm không đủ sức nuôi mình như thuở xưa nữa, nhưng những người như H’Phiết Uông, H’Lưm Uông hay H’Huyên Bhôk vẫn âm thầm với đất mong hồi sinh cho làng gốm. Ngày ấy xa hay gần họ không biết nữa, nhưng họ giữ cho mình niềm khắc khoải ấy như giữ một niềm tin.