Giá trị văn hóa của bức tranh Đám cưới chuột

Thời xa xưa, làng Đông Hồ ven sông Đuống, thuộc xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh có tên là làng Mái với câu ca dao: “Hỡi cô thắt lưng bao xanh/ Có về Làng Mái với anh thì về/ Làng Mái có lịch có lề/ Có sông tắm mát có nghề làm tranh”. Cũng theo các nhà nghiên cứu, dòng tranh Đông Hồ có từ rất lâu nhưng hưng thịnh nhất là từ cuối thế kỉ XVIII đến cuối thế kỉ XX, tức là khoảng 200 năm. Cái độc đáo của dòng tranh này là các công đoạn từ làm giấy đến in tranh đều bằng thủ công và sử dụng các chất liệu tạo màu từ cây cỏ, sản vật thiên nhiên. Giấy in tranh làm từ vỏ cây dó bầu, các bản tranh khắc trên gỗ thị, hồ nấu từ bột gạo, màu điệp trắng lấy từ vỏ con điệp (loại sò biển vỏ mỏng), màu đen lấy từ than lá tre, màu xanh từ lá tràm, màu đỏ từ gạch non hoặc gỗ vang, màu vàng từ hoa hòe.

Để làm ra một bức tranh Đông Hồ phải qua rất nhiều công đoạn tỉ mẩn, kiên trì… và đây cũng là cách để rèn giũa tính cẩn trọng, chu đáo cho mỗi nghệ nhân. Đầu tiên là dùng chổi lá thông quét hồ nấu loãng với bột vỏ điệp rồi mang phơi khô. Tiếp theo quét một lớp bột điệp cho nền trắng thêm phần lấp lánh, lung linh để “Hồn dân tộc sáng bừng trên giấy điệp” như cố nhà thơ Hoàng Cầm viết trong bài thơ nổi tiếng “Bên kia sông Đuống”, rồi mang phơi khô. Có nền tranh khô rồi đến khâu in tranh và phải in lần lượt từng bản khắc với từng màu riêng biệt. Mỗi màu in xong lại mang ra phơi khô rồi mới tiếp tục in màu khác. Một bức tranh thường có năm màu nên cần năm lần in, năm lần phơi khô, khi đó mới có được bức tranh hoàn chỉnh.

Theo Giáo sư Ngô Đức Thịnh, bức tranh “Đám cưới chuột” xuất hiện cách đây khoảng 600 năm. Tranh không có chú thích nhưng người xem đều hiểu thâm ý của nghệ nhân dân gian, vì thế mà đạt tới giá trị văn hóa cao được người đời thích thú và gìn giữ. Bức tranh cũng nổi tiếng bởi không chỉ phản ánh nét văn hóa dân tộc, sự cộng sinh mà còn có ý nghĩa hài hước, châm biếm sâu sắc. Các màu sắc chủ đạo gồm đỏ, xanh, vàng… gợi mở khung cảnh tân khoa chuột đỗ đạt vinh quy về làng và cưới vợ khá nhộn nhịp, rực rỡ màu sắc của ngày hạnh phúc trăm năm. Đám cưới không chỉ là niềm vui hạnh phúc của “cô dâu chú rể” và gia đình mà còn là niềm vui của làng xóm.

Dù có tinh ranh đến mấy và coi mèo là kẻ thù “không đội trời chung”, thì lúc đến với mèo, họ nhà chuột vẫn phải rạng rỡ, tôn trọng. Còn mèo thì vẫn phải tỏ vẻ hài lòng, tán đồng cho ngày vui hạnh phúc của chuột. Hình ảnh mèo béo tốt, nét mặt nghiêm nghị, khó chịu nhưng vẫn chìa tay ra nhận quà đút lót là một con chim và một con cá, do hai con chuột gầy gò, khúm núm vừa dâng lễ vật, vừa cảnh giác sợ mèo đến cụp cả đuôi. Phía sau có hai con chuột thổi kèn để lấy tinh thần cho cả họ khi phải bất đắc dĩ đến trước miệng mèo vì hạnh phúc của đồng loại, hoặc cũng có thể là để thể hiện sự “tôn kính” đối với mèo. Đầu hàng dưới là chuột tân khoa - chú rể, mặc áo thụng xanh, đi hia, đội mũ cánh chuồn, cưỡi ngựa hồng quay lại nhìn vợ, vẻ mặt vênh vênh tự đắc vì vừa đỗ đạt vinh quy về làng, vừa cưới được vợ xinh đẹp. Đi sau là chuột cầm lọng vẻ nghiêm trang, chuột cầm biển “Nghênh hôn” vẻ tinh nghịch, vừa đi vừa nhí nhảnh quay lại nhìn cô dâu. Hai chuột khênh kiệu chăm chú nhìn về phía trước, còn hai chuột khênh kiệu đi sau có vẻ vẫn cảnh giác ngoảnh lại xem có dấu hiệu nguy hiểm nào rình rập, mặc dù đã dâng lễ vật cho mèo. Cô dâu chuột vấn khăn, mặc áo gấm xanh luôn nhìn chồng ở phía trước với vẻ tự hào, mãn nguyện. Bức tranh chỉ có 12 chuột và một mèo nhưng được mô tả theo phương pháp nhân hóa, toát lên đời sống xã hội phong kiến đương thời. Đám cưới chuột vinh quy về làng có ngựa hồng, kiệu, lọng, có người đưa rước, kèn thổi tưng bừng…, nhưng để bảo đảm cho hạnh phúc trọn vẹn thì dứt khoát phải có quà đút lót! Như vậy, chuột phải đưa đút lót để đổi lấy niềm vui và mèo nhận đút lót như một sự thỏa thuận tha tính mạng cho chuột.

Bức tranh gián tiếp vạch mặt và phê phán chế độ phong kiến với ý nghĩa châm biếm sâu sắc. Có lẽ vì thế mà bức tranh “Đám cưới chuột” vẫn có sức sống mạnh mẽ đến tận hôm nay và mai sau.