Độc đáo vật cầu - kéo mỏ trong Hội Xuân làng Ngải Khê

Xóm Trên nằm trên phiến đất hình con rùa, xóm Dưới nằm trên phiến đất hình con rồng. Làng có hai đình, hai miếu, một ngôi chùa. Hiện nay còn hai ngôi miếu, một ngôi chùa và ngôi đình của xóm Trên. Đình xóm Dưới bị giặc Pháp bắn phá tan nát, nay không còn nữa. Đình xóm Trên được xây gạch lợp ngói năm 1947, cũng bị đại bác Pháp bắn thủng một gian, nay đã được tu sửa lại.

Theo thần phả thì làng thờ bốn vị Thành hoàng.

Đệ nhất Thành hoàng là Quốc mẫu Hoàng Thái hậu.

Đệ nhị Thành hoàng là Bát nội Thái uý Trung Phụ dũng vũ Uy Thắng Chiêu Nhân Đại vương.

Đệ tam Thành hoàng là Bảo hộ quốc thọ Thiên Hưng Đại vương.

Đệ tứ Thành hoàng là Thiên Hộ Quốc linh ứng Chương Vũ Trung Linh Đại vương.

Trong bốn vị thần đó, có hai vị vốn là người Ngải Khê, đó là Quốc mẫu Hoàng Thái hậu và Bát nội Thái uý.

Chủ tế nâng quả cầu chuẩn bị ném vào sân.

Bốn vị thành hoàng là những vị có công giúp nước đánh giặc, giúp dân đuổi cướp, chữa trị bệnh tật, trồng trọt, làm ăn mở mang hương quán. Để ghi nhớ công ơn các vị thành hoàng làng, hằng năm, làng Ngải Khê đều mở Lễ hội vào ngày 6 tháng Giêng đầu Xuân năm mới- cũng là ngày Tết khai hạ.

Tại Lễ hội, sau khi tiến hành tế lễ Thành hoàng làng trang nghiêm và thành kính, làng tổ chức nhiều trò chơi, trò thi dân gian khá phong phú và hấp dẫn, trong đó tiêu biểu nhất mang đậm nét độc đáo của Ngải Khê là hai trò chơi dân gian Vật cầu và Kéo mỏ.

Trò vật cầu

Vật cầu là một trò chơi dân gian độc đáo của làng Ngải Khê - một trò hiếm có trong vùng. Quả cầu không phải là làm bằng da, bằng cao su, hay bằng nhựa, mà bằng…củ chuối - một loại cây rất gần gũi, gắn bó với người dân nông thôn.

Củ chuối của cây chuối già được đẽo gọt rất tỉ mỉ thành hình cầu hơi dẹt, đường kính từ 20 - 30cm, đánh bóng nhẵn nhụi rất công phu, bôi trơn bóng nhẫy, vồ ôm nó cứ trơn truội khỏi tay.

Trò chơi bắt đầu bằng mục khai cầu của chủ tế. Dân làng đủ mọi tầng lớp, mọi giới, mọi lứa tuổi, không phân biệt giàu nghéo, sang hèn, tụ tập đầy đủ, đông đúc giữa sân đình. Lệnh tuyên bố trò chơi bắt đầu được phát ra, chủ tế trong trang phục khăn áo tế màu đỏ tươi đứng trước giữa cửa đình, hai tay trịnh trọng nâng quả cầu lên. Hàng trăm con mắt chăm chắm hướng vào quả cầu, hồi hộp chờ đợi. Chủ tế nâng quả cầu lên cao quá đầu, đưa lên đưa xuống mấy nhịp rồi tung quả cầu vào giữa sân. đám đông gồm đủ nam - phụ - lão - ấu đang im phăng phắc chờ, chợt ào cả về phía quả cầu, miệng hò hét, tranh cướp, vật lộn, chen lấn, xô đẩy nhau... Quả cầu bóng nhẫy trơn như bôi mỡ như không muốn “dính” vào tay ai. Nó cứ trơn tuột qua hàng trăm bàn tay, lăn đi tứ phía. Quả cầu lăn về phía nào, cả đám đông ùa về phía đó, chen lấn, xô đẩy, hò hét ầm ầm cả sân đình, ôm được quả cầu chẳng phải chuyện chơi! Trong khi đó, tiếng trống thúc giục, tiếng loa truyền vang, tiếng reo hò mỗi lúc càng náo động như sóng trào, như bão tố.

Cứ thế, cuộc vật lộn, xô đẩy, tranh cướp, quần nhau kéo dài khiến nhiều người mệt nhoài “thở cả ra đằng tai”, đuối sức, đành phải bỏ cuộc, để rồi cuối cùng người sức khoẻ dẻo dai, tinh nhanh, khôn khéo, lừa ôm chặt được quả cầu trong ngực, chạy tách khỏi đám đông, thẳng hướng ao đình, ném quả cầu xuống ao. Đó là người đó chiến thắng. Vận may, hạnh phúc và vinh quang sẽ đến với người thắng trong suốt cả năm, được mọi người trong làng ngợi khen, nể phục!

Khi quả cầu đã có người ôm được, cũng là lúc cụ cao tuổi nhất làng phát lộc thánh. Lộc thánh là mâm táo quả và xấp tiền lẻ. Cụ tung táo ra giữa sân đình. Hết táo là tung tiền. Mọi người lại xô vào cướp táo, cướp tiền sôi nổi, hỉ hả. Ai cướp được lộc thánh người đó được nhiều may mắn, an khang, thịnh vượng trong cả năm.

Trò kéo mỏ

Mọi người đang còn hỉ hả về trò vật cầu và nâng niu lộc thánh vừa lượm được thì trò kéo mỏ lại được tiếp diễn.

Kéo mỏ có phần giống như kéo co ngày nay nhưng vật để kéo không phải bằng thừng, bằng dây, mà bằng hai cây tre. Dân làng Ngải Khê xưa chọn hai cây tre bánh tẻ, thẳng, dài khoảng 6-7 mét. Hai cây tre tương đối đều nhau, kể cả tuổi cây, cả chất lượng cây, đủ ngọn, không đốt nào bị sâu, bị kiến. Số đốt tre được tính từ gốc trở lên theo 4 chữ định mệnh: Sinh, lão, bệnh, tử. Đốt cuối cùng phải đúng vào chữ “sinh”, tránh chữ “tử”. Hai ngọn tre được hơ lửa cho dẻo, mềm và dai rồi xoáy vặn quặp lại như hai cái mỏ ngoặc vào nhau rồi dùng lạt mềm buộc thật chặt cố định lại để làm vật kéo, nên gọi là kéo mỏ.

Kéo mỏ trẻ em.

Khác với kéo co, kéo mỏ trước khi vào cuộc, hai bên kéo thử, du đi du lại ba lần. Nhưng người cao tuổi trong làng kéo làm mẫu trước. Kéo mỏ ở Ngải Khê xưa được chia ra nhiều hiệp thi: Thi giữa giáp này với giáp kia, giữa xóm Trên với xóm Dưới. Số người hai bên phải bằng nhau. Lực lượng cũng được lựa chọn những tay khoẻ mạnh, cân sức cân tài. Những người được lựa chọn vào đội kéo mỏ được nai nịt gọn gàng, được các phe giáp hoặc dân trong xóm động viên tinh thần, dặn dò, giao trách nhiệm hoàn thành tốt cuộc thi của đội mình…, nên ai nấy đều chuẩn bị tinh thần, rèn luyện sức khoẻ, dồn tâm lực vào đôi tay, đôi chân và toàn thân với tinh thần quyết tâm giành chiến thắng.

Hai đội ra sân. Một vạch vôi kẻ dài làm ranh giới. Hai cây tre mỏ đặt hai bên, chỗ hai mỏ ngoặc giao nhau đặt giữa vạch vôi. Lệnh phát ra. Cuộc thi kéo mỏ bắt đầu.

Cả hai bên dùng hết sức mạnh, nắm chắc cây tre mỏ kéo về phía mình. Tiếng trống nổi lên! Tiếng reo hò vang dậy. Những người đứng ngoài xem, nhất là những người cùng phe giáp, cùng xóm… với đội đang tham gia thi kéo mỏ thì reo hò, ra sức động viên cổ vũ cho “quân mình” giành chiến thắng. Những người trong cuộc kéo thì dùng hết sức lực gié chân chèo, tay nắm chắc cây mỏ, gồng người lên lôi hết sức về phía mình. Cả hai bên bám chắc hai cây mỏ, như một “dây” người gồng mình lên mà co, mà kéo. Cuộc đua sức thu hút toàn bộ tâm sức của người chơi lẫn người xem vào cuộc thi sức thi tài vô tư, thoải mái, hết mình vì ngày hội lớn của quê hương. Đội thắng là đội kéo được cây mỏ của đối phương qua vạch vôi về phía sân mình. Cả sân đình lại rộn lên tiếng hò reo và mọi người tràn vào sân đình vồ vập, bắt tay, công kênh, rồi đấm thùm thụp vào lưng những người chiến thắng…!

Giải thưởng cho phía bên thắng chẳng có gì to tát. Nhưng nó là nguồn động viên tinh thần vô cùng quý giá, là niềm hãnh diện đáng yêu trong ngày đầu Xuân, năm mới. Người Ngải Khê xưa rất công bằng, rất nhân hậu. Bởi bên thắng cũng như bên thua đều được chia lộc, một thứ lộc đặc biệt quý giành cho những người tham gia kéo mỏ. Đó là sau trò thi, hai cây tre kéo mỏ được chẻ ra, chặt ra từng mảnh nhỏ chia cho những người tham gia kéo mỏ, coi đây là lộc quý đầu năm mới. Những người được nhận lộc tre của cây mỏ này đem về chế thành tăm tre. Tăm tre được vót cẩn thận, nhẵn bóng, to dài hơn chiếc tăm bình thường và một đầu vót nhọn, ngâm tẩm nước muối đem luộc sôi kĩ để chống mốc cất giữ được lâu. Tăm này chỉ đem ra dùng trong những ngày trọng đại như ngày lễ, ngày Tết, ngày giỗ, tiếp khách quý, bạn thân, hoặc tặng, biếu làm quà kỉ niệm. Các cụ ông ngày xưa để tóc dài, chiếc tăm này còn dùng để cài lên búi tóc.

* * *

Do hoàn cảnh lịch sử, lễ hội và trò thi vật cầu, kéo mỏ ở Ngải Khê bị ngừng một thời gian dài. Những năm gần đây, lễ hội truyền thống với trò vật cầu, kéo mỏ ở Ngải Khê được tổ chức trở lại, với sự hoan nghênh, hưởng ứng nhiệt tình của toàn thể dân làng. Quả cầu bằng củ chuối lại lăn trên sân đình Ngải Khê trong hội Xuân. Trò kéo mỏ được kế thừa và sáng tạo, cải tiến đa dạng hơn, để tăng phần luyện tập và tinh thần đoàn kết trong cộng đồng, như kéo mỏ đồng đội nam với nhau, nữ với nhau, đồng đội nam nữ, kéo đôi, kéo đơn,… Để giáo dục tinh thần và ý thức tập thể, trò kéo mỏ được tổ chức thi đồng đội các đoàn thể: Cựu chiến binh, thanh niên, phụ nữ với câu lạc bộ sức khoẻ sinh sản… Đặc biệt, người Ngải Khê còn truyền dạy trò kéo mỏ cho thiếu niên nhi đồng, nhằm duy trì, gìn giữ trò chơi truyền thống, một nét đẹp văn hoá độc đáo của quê hương.

* * *

Nhân Ngày Di sản văn hóa Việt Nam năm 2023, tại đền Trấn Vũ, phường Thạch Bàn, quận Long Biên, TP Hà Nội, Sở Văn hóa - Thể thao TP Hà Nội, UBND quận Long Biên và Hội Di sản Văn hóa Việt Nam đã tổ chức tọa đàm về bảo vệ và phát huy nghi lễ và trò chơi kéo co trong đời sống đương đại. đồng thời trình diễn, giao lưu trò chơi kéo co của một số tỉnh trong nước và Hàn Quốc. Tại đây, đội kéo mỏ làng Ngải Khê vinh dự được mời tham gia và biểu diễn màn kéo mỏ, được Ban tổ chức và mọi người tham dự đánh giá rất cao.