Bổ pháp trong y học cổ truyền

“Bổ pháp” là phương pháp trị liệu căn cứ trên nguyên tắc biện chứng luận trị để lựa chọn các vị thuốc có công dụng bổ ích cường tráng... rồi thông qua phối ngũ mà tạo thành phương tễ nhằm mục đích bổ sung phần thiếu hụt về âm, dương, khí, huyết, dinh, vệ, tân dịch...; điều chỉnh công năng các tạng phủ, tăng cường năng lực đề kháng bệnh tật của cơ thể, làm hết các chứng hậu suy nhược khiến cho sức khỏe được hồi phục, cơ thể trở nên khỏe mạnh và cường tráng. Trong bát pháp của y học cổ truyền (YHCT) (hãn, thổ, hạ, hòa, thanh, ôn, tiêu, bổ), bổ pháp chiếm một vị trí rất trọng yếu. Bổ pháp là phương pháp cơ bản để trị liệu “hư chứng” của YHCT.

1. Cổ nhân bàn về bổ pháp

Ở Trung Quốc, bàn đến bổ pháp, Nội kinh, y thư kinh điển đã chỉ ra một số nguyên tắc của bổ pháp: “Hình bất túc giả, ôn chi dĩ khí; tinh bất túc giả, bổ chi dĩ vị”, “tổn giả ích chi”, “bổ thượng trị thượng chế dĩ hoãn, bổ hạ trị hạ chế dĩ cấp, cấp tắc khí vị hậu, hoãn tắc khí vị bạc”. Trong Nội Kinh còn có một chương phụ phương bổ pháp ghi lại phương danh “Tứ ô tặc cốt xuyến như hoàn”. Trong phương, ngoài ô tặc cốt và xuyến như căn, còn có trứng chim sẻ và dùng dịch nước bào ngư để uống có công năng bổ can thận, ích tinh huyết, thông huyết mạch, hoà tràng vị, dùng để chữa chứng bệnh “Huyết khô” kinh bế. Như vậy có thể thấy, bổ pháp được ứng dụng trong lâm sàng tương đối sớm. Sau này, Nạn Kinh cũng đưa ra phương pháp “hư tắc bổ kì mẫu” (hư thì bổ mẹ), tức là bổ pháp gián tiếp trị liệu hư chứng. Trong Thần nông bản thảo kinh cũng có đề cập đến nhiều loại thuốc bổ như nhân sâm, sơn dược, thỏ ti tử, đỗ trọng...

Đến thời Hán, Trương Trọng Cảnh, y gia trứ danh “cần cầu khổ luyện, bác thái chúng phương”, trong sách Thương hàn tạp bệnh luận 16 cuốn, trên cơ sở kế thừa các bậc tiền nhân, ông đã góp phần rất lớn trong sự phát triển của bổ pháp. Ví như, ích khí bổ dương phương có Phụ tử thang, Lí trung hoàn...; dưỡng âm bổ dương phương có Kim quỹ thận khí hoàn, Thược dược cam thảo phụ tử thang...; dưỡng âm ích khí phương có Thược dược cam thảo thang, Chích cam thảo thang...; dưỡng âm thanh nhiệt phương có Hoàng liên a giao thang, Trúc diệp thạch cao thang...; cấp cứu hồi dương phương có Tứ nghịch thang, Bạch thông thang...; ôn dương bổ trung phương có Tiểu kiến trung thang, Tứ nghịch gia nhân sâm thang...; phù chính khu tà phương có Phụ tử tế tân thang, Bạch hổ gia nhân sâm thang... Những trước tác của Trương Trọng Cảnh có thể nói là những y thư “thừa tiền khải hậu”, có sự ảnh hưởng rất lớn đối với sự phát triển của y học sau này. Về phương diện bổ ích âm, dương, khí, huyết, tân, dịch... các tác phẩm này đã đề ra những nguyên tắc lập phương phối ngũ và truyền lại cho đời sau rất nhiều phương thuốc, mà đến hôm nay vẫn được ứng dụng rộng rãi trên lâm sàng với hiệu quả rất tốt.

Thời Đường, Vương Băng đã có sự phát triển lớn đối với những lí luận của Nội kinh, người đời sau gọi những lí luận của ông là “phát Nội kinh sở vị phát” (phát triển những chỗ chưa phát triển của Nội kinh). Về bổ pháp, ông đề ra nguyên tắc trị nguyên dương chi hư yếu: “ích hoả chi nguyên, dĩ tiêu âm ế”; trị chân âm chi kiệt: “Tráng thuỷ chi chủ, dĩ chế dương quang”... Những lí luận này có ảnh hưởng rất lớn đối với các y gia đời sau trong việc dùng phương pháp bổ thận dương, bổ thận âm.

Thời Tống, danh y Tiền Ất cũng có những đóng góp mới về bổ pháp. Theo ông, ở trẻ em âm khí chưa thịnh, dương khí còn yếu, không nên dùng thuốc hương thoán (có nhiều tinh dầu). ông cho rằng trẻ em phế hư suyễn tức dùng A giao tán; trị thận hư thất âm, thóp không kín, thần bất túc, sắc mặt trắng nhợt dùng Địa hoàng hoàn (tức là Lục vị địa hoàng hoàn). Đồng thời, ông cũng sáng chế ra không ít phương thuốc, như Lục vị địa hoàng hoàn, Ngũ vị dị công tán... đến nay vẫn được các thầy thuốc sử dụng. Có người đã nói ông là người khởi xướng cho trường phái “tư âm” trong bổ pháp của hậu thế.

Thời Tống Kim, trong sách Tạng phủ tiêu bản hàn nhiệt hư thực dụng dược thức, về bổ pháp, Trương Nguyên Tố đã đưa ra phương pháp bồi bổ và các vị thuốc bổ dùng cho từng tạng phủ rất rõ ràng, để lại cho hậu thế cách thức dùng thuốc hết sức linh hoạt. Đệ tử của Trương Nguyên Tố là Lí Đông Viên thì chủ trương chú trọng đến bồi bổ dương khí của tì vị. Ông cho rằng tì vị và sự tư sinh thăng giáng và vận động của nguyên khí, tinh khí của cơ thể có quan hệ rất mật thiết, ông lập ra phương pháp thăng dương bổ khí, sáng chế Bổ trung ích khí thang, Điều trung ích khí thang, Thăng dương ích vị thang... và không ít các phương thuốc kiện tì ích khí khác góp phần làm cho phương diện bổ tì vị có sự phát triển rất lớn.

Đến thời Nguyên, Chu Đan Khê sáng lập thuyết “dương thường hữu dư, âm thường bất túc”, chú trọng phát triển phương pháp tư âm. Người đời sau tôn ông là thủ lĩnh của trường phái “tư âm”, có ảnh hưởng rất sâu sắc đến phái ôn bệnh sau này.

Thời Minh, Trương Cảnh Nhạc sáng lập “tân phương bát trận”, bao gồm “bổ lược” “bổ trận”. Ông rất chú trọng đến bổ thận, sáng chế ra những phương thuốc bổ thận như Đại bổ nguyên tiễn, Hữu quy hoàn, Tả quy hoàn, Hữu quy ẩm, Tả quy ẩm, Huyền vũ đậu...

Cuối thời Minh, Khởi Thạch đã lĩnh hội được rất nhiều kinh nghiêm trong việc vận dụng bổ pháp để điều trị chứng hư lao. Trong quyển 2 của trước tác Lí hư nguyên giám, ông đã đưa ra thuyết “lí hư tam bản” và “lí hư nhị thống”.

Thời Thanh, bổ pháp phát triển rất mạnh, trong đó Diệp Thiên Sĩ và Ngô Cúc Thông là hai đại biểu tiêu biểu của trường phái ôn bệnh. Về bổ pháp, đối với lí luận, trị pháp và phương dược trong điều trị hư chứng hình thành sau bệnh lí sốt cao có những sáng kiến mới. Họ cho rằng ôn nhiệt tà rất dễ làm tổn thương âm phận, thiêu đốt tân dịch, vì thế nên dùng nhiều các vị thuốc tăng dịch, sinh tân, nhu nhuận, dưỡng âm để chữa trị và đã sáng chế ra một số phương thuốc như Ích vị thang, Sa sâm mạch đông thang, Nhất giáp - Nhị giáp - Tam giáp phục mạch thang, Đại - Tiểu định phong châu thang... giúp bổ pháp có một bước tiến mới.

Ở Việt nam, các y gia đời xưa cũng đã bàn đến bổ pháp với những kiến giải rất sâu sắc. Ví như, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác trong Hải Thượng y tông tâm lĩnh đã viết: “Tà sở dĩ phạm vào được tất do chính hư. Phàm bệnh, hoặc ở biểu hoặc ở lí, chứng trạng tuy đã biểu hiện mà thấy mạch hư, sức yếu; hoặc sau khi ốm nặng mới khỏi, chưa bao lâu đã mắc lại; với những người già, đàn bà mới đẻ và trẻ em... tuyệt đối không thể dùng phương pháp “phát” và “công”, chỉ lấy điều bổ làm phương châm, chữa ngay từ gốc”. Và ông đã đưa ra khái niệm “tiếp bổ” với những lí luận mới: “Về phương pháp tiếp bổ để đối phó với các chứng âm dương đều sắp mất, các tình thế “thoát” đã tới nơi, kíp dùng những phương thuốc đại bổ, nhưng bổ rồi cần phải tiếp, đừng để gián đoạn, làm sao cho âm dương luôn giằng giữ lẫn nhau để đi đến hiện tượng “quân bình kín đáo” mới mong vãn hồi được. Hai chữ “bổ, tiếp” có ý nghĩa rất hay, nó là một then chốt để chữa các bệnh nguy, trong các phương thư chưa từng nói rõ”. Ông cũng đã sáng chế ra nhiều phương thuốc bổ độc đáo như Tân chế Bổ âm liễm dương an thần phương, Tân chế Hậu thiên lục vị thang, Tân chế Hậu thiên bát vị thang...

BS Hoàng Khánh Toàn
(Nguyên Chủ nhiệm khoa đông y Bệnh viện trung ương Quân đội 108)

Tin liên quan

Cùng chuyên mục

Bộ Y tế khuyến cáo phòng bệnh Whitmore

Bộ Y tế khuyến cáo phòng bệnh Whitmore

Bệnh Whitmore (hay tên gọi khác là Melioidosis) là một bệnh nhiễm trùng ở người và động vật do vi khuẩn Burkholderia Pseudomallei gây ra.
Chàng trai trẻ vượt “cửa tử” sau ca phẫu thuật khối u xương khổng lồ cực hiếm gặp

Chàng trai trẻ vượt “cửa tử” sau ca phẫu thuật khối u xương khổng lồ cực hiếm gặp

Sau cuộc phẫu thuật 8 tiếng đồng hồ với sự tham gia của hơn 30 bác sĩ, kỹ thuật viên… nhằm cắt bỏ khối u xương khổng lồ với nguy cơ tử vong cao trên bàn mổ, chàng trai 19 tuổi đã phục hồi nhanh chóng và xuất viện chỉ sau 1 tuần.
Cách phòng bệnh "vi khuẩn ăn thịt người"

Cách phòng bệnh "vi khuẩn ăn thịt người"

Theo Bộ Y tế, bệnh Whitmore (hay tên gọi khác là Melioidosis) là một bệnh nhiễm trùng ở người và động vật do vi khuẩn Burkholderia Pseudomallei gây ra.
Nam y chữa bệnh sốt xuất huyết ở người cao tuổi

Nam y chữa bệnh sốt xuất huyết ở người cao tuổi

Trong 30 quốc gia có mật độ lưu hành sốt xuất huyết cao nhất thế giới thì Việt Nam đang đứng thứ ba. Sốt xuất huyết là bệnh truyền nhiễm cấp tính và có thể xảy ra đối với tất cả mọi người, mọi lứa tuổi, đặc biệt là người NCT và trẻ nhỏ…
Nhóm độ tuổi và đối tượng có nguy cơ đột qụy cao

Nhóm độ tuổi và đối tượng có nguy cơ đột qụy cao

Đột qụy hay còn gọi là tai biến mạch máu não là nguyên nhân gây tử vong thứ 2 trên thế giới. Đột qụy thường có thể xảy ra ở bất cứ thời điểm nào nếu không được cấp cứu kịp thời sẽ dẫn đến những di chứng không thể phục hồi, thậm chí là tử vong, tạo gánh nặng về kinh tế cho cả gia đình và xã hội…

Tin khác

7 kiểu kết hợp thực phẩm và dược phẩm gây hại cơ thể

7 kiểu kết hợp thực phẩm và dược phẩm gây hại cơ thể
Các chuyên gia thuộc Cục Quản lí Dược - Thực phẩm Mỹ (FDA) cảnh báo, phản ứng giữa thuốc với các thành phần tự nhiên trong một số thực phẩm nhất định có thể gây nguy hiểm đến sức khỏe và tính mạng, nhất là với những người cần dùng thuốc lâu dài. Điển hình là 7 kiểu kết hợp gây hại dưới đây.

Bộ Y tế khuyến cáo 5 biện pháp phòng bệnh đau mắt đỏ

Bộ Y tế khuyến cáo 5 biện pháp phòng bệnh đau mắt đỏ
Theo Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế, đau mắt đỏ là tình trạng nhiễm trùng mắt, thường do vi khuẩn hoặc virus gây ra hoặc do phản ứng dị ứng, với triệu chứng đặc trưng là đỏ mắt. Bệnh thường khởi phát đột ngột, lúc đầu ở một mắt sau lan sang mắt bên kia.

Số ca mắc sốt xuất huyết ở Hà Nội tiếp tục tăng mạnh

Số ca mắc sốt xuất huyết ở Hà Nội tiếp tục tăng mạnh
Theo thống kê của Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Hà Nội, tuần vừa qua, số ca mắc sốt xuất huyết trên địa bàn thành phố tiếp tục tăng mạnh, với hơn 2.000 ca/tuần, gấp đôi so với tuần cuối tháng 8.

4 bài tập giúp cải thiện vóc dáng cho phụ nữ sau tuổi 50

4 bài tập giúp cải thiện vóc dáng cho phụ nữ sau tuổi 50
Sau tuổi 50, sự thay đổi nội tiết tố khiến phụ nữ dễ tăng cân, tăng mỡ ảnh hưởng tới vóc dáng. Thực hiện các bài tập luyện phù hợp có thể giúp chị em lứa tuổi này tăng cường sức khỏe, kiểm soát cân nặng và vóc dáng cân đối...

8 biểu hiện của bệnh u não cần cảnh giác

8 biểu hiện của bệnh u não cần cảnh giác
U não có nhiều loại, trong số đó có những khối u ác tính và những khối u não lành tính. Một khối u não ác tính bắt nguồn từ não được gọi là u (ung thư) não nguyên phát. Một khối u não do một ung thư từ nơi khác của cơ thể di chuyển vào não được gọi là ung thư não thứ phát, hay còn gọi là di căn não.

Toàn dân tích cực, chủ động phòng bệnh đau mắt đỏ

Toàn dân tích cực, chủ động phòng bệnh đau mắt đỏ
Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế cho biết: theo thông tin về tình hình dịch bệnh truyền nhiễm tại các địa phương, hiện nay tình hình bệnh đau mắt đỏ đang có xu hướng gia tăng tại một số tỉnh, thành phố như Hà Nội, Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh.

Yêu cầu làm rõ thông tin nhân viên Bệnh viện Việt Đức bị tố sàm sỡ bệnh nhân

Yêu cầu làm rõ thông tin nhân viên Bệnh viện Việt Đức bị tố sàm sỡ bệnh nhân
Ngày 15/9, mạng xã hội lan truyền thông tin một nữ bệnh nhân 16 tuổi bị tai nạn giao thông và được chuyển đến bệnh viện Việt Đức vào ngày 9/9, bị nhân viên bệnh viện sàm sỡ.

Hơn 250 đối tượng chính sách được khám sức khỏe, cấp phát thuốc miễn phí

Hơn 250 đối tượng chính sách được khám sức khỏe, cấp phát thuốc miễn phí
Ngày 15/9, tại xã Hùng Tiến, Ban Chỉ huy quân sự huyện phối hợp với TTYT huyện Mỹ Đức (Hà Nội), tổ chức khám sức khỏe, cấp phát thuốc miễn phí cho 259 đối tượng chính sách, NCT, hộ nghèo trên địa bàn.

Mỗi năm Việt Nam có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch

Mỗi năm Việt Nam có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch
Tử vong do tim mạch hơn cả tử vong do ung thư, COPD và đái tháo đường cộng lại. Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch, chiếm 33% ca tử vong.

Bí quyết giúp ngăn ngừa mất cơ ở phụ nữ

Bí quyết giúp ngăn ngừa mất cơ ở phụ nữ
Phụ nữ không muốn bị mất cơ sau nhiều ngày tập luyện chăm chỉ, hãy áp dụng những bí quyết dưới đây...

Số bệnh nhân bị ngộ độc nghi do ăn bánh mì Phượng tăng lên 141 người

Số bệnh nhân bị ngộ độc nghi do ăn bánh mì Phượng tăng lên 141 người
Theo Giám đốc Sở Y tế Quảng Nam Mai Văn Mười, đến chiều 14/9, ghi nhận có 141 người ngộ độc nghi do ăn bánh mì Phượng, tăng hơn 50 người so với ghi nhận chiều 13/9.

Cách khắc phục tình trạng mất ngủ ở người cao tuổi

Cách khắc phục tình trạng mất ngủ ở người cao tuổi
Trong cuộc đời con người, có một phần ba thời gian dành để ngủ, giấc ngủ có vai trò quan trọng giúp ổn định các hoạt động sinh lí của cơ thể. Tuy nhiên, đối với những người già, để có được giấc ngủ ngon đôi khi thật khó khăn bởi thường hay gặp những rối loạn về giấc ngủ, đặc biệt là bệnh mất ngủ...

Sở Y tế TP. Hồ Chí Minh xử phạt hàng loạt cơ sở sản xuất, kinh doanh dược - mỹ phẩm

Sở Y tế TP. Hồ Chí Minh xử phạt hàng loạt cơ sở sản xuất, kinh doanh dược - mỹ phẩm
Mới đây, Sở Y tế TP. Hồ Chí Minh đã công bố danh sách xử phạt vi phạm hành chính lĩnh vực dược phẩm, mỹ phẩm, trang thiết bị y tế tháng 8/2023.

Cách hạn chế tác dụng phụ của hóa trị ung thư

Cách hạn chế tác dụng phụ của hóa trị ung thư
Sử dụng tia phóng xạ và thuốc hóa dược, là những phương pháp chữa ung thư hữu hiệu, đang được ứng dụng rộng rãi trên lâm sàng. Thế nhưng phương pháp này cũng gây ra một số tác dụng phụ...

Bệnh tiểu đường có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tâm thần

Bệnh tiểu đường có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tâm thần
Hiệp hội Tiểu đường Anh đã thực hiện một cuộc khảo sát trên hơn 9.000 bệnh nhân tiểu đường ở Anh năm 2017. Cuộc khảo sát cho thấy nhiều người mắc bệnh tiểu đường cảm thấy rằng bệnh tiểu đường có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tâm thần. Nhiều người mắc bệnh tiểu đường đang phải chịu những gánh nặng về tâm lí…
Xem thêm
Bộ Y tế khuyến cáo phòng bệnh Whitmore

Bộ Y tế khuyến cáo phòng bệnh Whitmore

Bệnh Whitmore (hay tên gọi khác là Melioidosis) là một bệnh nhiễm trùng ở người và động vật do vi khuẩn Burkholderia Pseudomallei gây ra.
Chàng trai trẻ vượt “cửa tử” sau ca phẫu thuật khối u xương khổng lồ cực hiếm gặp

Chàng trai trẻ vượt “cửa tử” sau ca phẫu thuật khối u xương khổng lồ cực hiếm gặp

Sau cuộc phẫu thuật 8 tiếng đồng hồ với sự tham gia của hơn 30 bác sĩ, kỹ thuật viên… nhằm cắt bỏ khối u xương khổng lồ với nguy cơ tử vong cao trên bàn mổ, chàng trai 19 tuổi đã phục hồi nhanh chóng và xuất viện chỉ sau 1 tuần.
Cách phòng bệnh "vi khuẩn ăn thịt người"

Cách phòng bệnh "vi khuẩn ăn thịt người"

Theo Bộ Y tế, bệnh Whitmore (hay tên gọi khác là Melioidosis) là một bệnh nhiễm trùng ở người và động vật do vi khuẩn Burkholderia Pseudomallei gây ra.
Khám mắt và sức khỏe miễn phí cho hàng trăm người cao tuổi ở TP Bà Rịa

Khám mắt và sức khỏe miễn phí cho hàng trăm người cao tuổi ở TP Bà Rịa

Ngày 10/8, Ban Đại diện Hội NCT TP Bà Rịa phối hợp Bệnh viện Mắt tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, Trung tâm Y tế TP Bà Rịa tổ chức chương trình khám mắt và sức khỏe cho NCT.
Bệnh viện Đa khoa Medic khám bệnh, cấp thuốc miễn phí cho Người có công Cách mạng

Bệnh viện Đa khoa Medic khám bệnh, cấp thuốc miễn phí cho Người có công Cách mạng

Bệnh viện Đa khoa Medic Bình Dương tổ chức khám bệnh, cấp thuốc miễn phí đối với Người có công với Cách mạng
Những nguyên nhân gây ra bệnh đái tháo đường

Những nguyên nhân gây ra bệnh đái tháo đường

Bệnh đái tháo đường (hay còn gọi là bệnh tiểu đường) là một tình trạng bệnh lý rối loạn chuyển hóa không đồng nhất, có đặc điểm tăng lượng đường huyết trong cơ thể.
Toàn dân tích cực, chủ động phòng bệnh đau mắt đỏ

Toàn dân tích cực, chủ động phòng bệnh đau mắt đỏ

Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế cho biết: theo thông tin về tình hình dịch bệnh truyền nhiễm tại các địa phương, hiện nay tình hình bệnh đau mắt đỏ đang có xu hướng gia tăng tại một số tỉnh, thành phố như Hà Nội, Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh.
Mỗi năm Việt Nam có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch

Mỗi năm Việt Nam có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch

Tử vong do tim mạch hơn cả tử vong do ung thư, COPD và đái tháo đường cộng lại. Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 200.000 người tử vong vì bệnh tim mạch, chiếm 33% ca tử vong.
Latex One tri ân khách hàng với chương trình “Đổi mới nệm cũ, làm mới tổ ấm”

Latex One tri ân khách hàng với chương trình “Đổi mới nệm cũ, làm mới tổ ấm”

Trong cuộc sống hiện đại, chăm sóc sức khỏe cá nhân đã trở thành một vấn đề quan trọng đối với mọi người. Một phần quan trọng của chăm sóc sức khỏe cá nhân là chất lượng giấc ngủ. Nệm Latex One 100% cao su thiên nhiên phân 5 vùng T-Comfort giúp bảo vệ cột sống và cải thiện giấc ngủ tạo ra một phong cách sống lành mạnh và tràn đầy năng lượng.
Phiên bản di động