Quan Đệ Nhất Thượng Thiên: Vị Thánh đứng đầu trong Ngũ Vị Tôn Quan

Quan Đệ Nhất Thượng Thiên là vị thánh được Nhân dân biết ơn, bởi công lao to lớn gắn liền với thần tích đền Đồng Bằng, cùng hiện thân của Vua cha Bát Hải Động Đình. Quan Đệ Nhất Thượng Thiên là vị quan lớn, đứng đầu trong Ngũ Vị Tôn Ông, tức 5 vị thánh thay mặt Mẫu cai quản 4 cõi Thiên - Địa - Thủy - Nhạc, theo văn hóa tín ngưỡng Đạo Mẫu của dân tộc Việt. Theo quan điểm tâm linh Tứ Phủ (Đạo Mẫu), Ngũ Vị Tôn Ông là những người con trai của Vua cha Bát Hải Động Đình (có quan điểm cho là con trai của Ngọc Hoàng Thượng Đế). Quan Đệ Nhất Thượng Thiên được coi là Ông lớn cai quản Thượng Thiên, nên có tên gọi như vậy.

Theo truyền thuyết, ông là tôn quan đại thần ở Đế Đình Thiên Cung, được sắc phong Thượng thiên nhất phẩm Công hầu, cai quản tam giới đình thần văn võ. Nhân dân tôn phong ông là Đức thánh Cả, là Tôn quan Đệ Nhất. Danh hiệu vua phong là Thanh nghị triều chính vương quan. Quan Đệ Nhất trực tiếp hầu cận bên phải đền Vua cha Bát Hải Động Đình, thay quyền và đại diện cõi nhân gian, thừa hành tam giới, nhân danh cõi Thượng Thiên (cõi trời).

Sự tích kể rằng, ngài là con trời, được Thái hậu sinh vào ngày 10/1 năm Bính Dần. Khi hiện thân lên trần gian, ngài luôn phù hộ dân trong chiến tranh vệ quốc, với tích hạ phàm làm Đức thánh Cả, Phó tướng giúp Thánh Gióng đánh giặc Ân, hoặc hiện thân làm tướng Vua cha Bát Hải Động Đình (còn gọi là Vĩnh Công), giúp Hùng Vương thứ 18 dẹp giặc, được ghi trong thần tích đền Đồng Bằng. Theo một số tài liệu, tên húy của ngài là Nguyễn Hồng Liệt, hiện thân tại Vân Đình (nay thuộc huyện Ứng Hòa, TP Hà Nội), thác hóa tại sông Đáy, đời sau ngài đầu thai hạ sinh ở Nam Ninh, nhưng sống và thác hóa tại Thái Bình, sau cùng ngài lại giáng ở Nam Ninh và thác hóa tại đây.

Theo tín ngưỡng dân gian, lấy ngày 10/1 âm lịch làm tiệc đản nhật giáng sinh của Ngài, khánh tiệc đản nhật của Ngài nhằm ngày 24/8 âm lịch. Giá Quan Đệ Nhất Thượng Thiên hay ngự đồng vào những dịp đại sự như: Mở phủ, tạ phủ, xông đền, xông điện. Khi ngự đồng, Quan Đệ Nhất Thượng Thiên mặc áo đỏ thêu rồng, hổ phù, mạng và đai đỏ. Ngài chỉ làm lễ tấu hương, khi quang và chứng sớ điệp. Do quan niệm ngài là hàng đệ nhất, đi tu nên chỉ chứng đàn phù, chứ không làm việc hay hiến tửu (dâng rượu). Khi văn thỉnh: “Đệ Nhất Tôn Quan…”, thanh đồng ra dấu một ngón phía bên trái sau đó tung khăn.

Văn Quan Đệ Nhất Thượng Thiên chủ đạo về việc tả nguồn gốc, xuất xứ, ngày sinh và các hoạt động của Ngài. Bản văn bắt đầu bằng các câu: “Hương một triện chín lần soi thấu/ Giãi lòng trần khải tấu linh thông/ Thỉnh mời Đệ Nhất Tôn Ông/ Lai lâm chứng giám điện trung uy hùng/ Anh linh lục trí thần thông/ Quyền cai tam giới uy phong phép màu/ Thượng thiên xe giá lên chầu/ Khâm thừa sắc chỉ công hầu ra uy/ Nổi cơn mưa gió tức thì/ Sấm vang tám cõi mây che ngất trời…”. Về xuất xứ của Ngài, cung văn hát: “Mây rồng năm thức phủ che/ Thánh hoàng Thái hậu tức thì thụ thai/ Năm Bính Dần mồng mười tháng tám/ Thái hậu bà sinh giáng Tôn ông…”. Về công trạng của Ngài, cung văn hát: “Trên thượng giới Tôn quan giáng thế/ Vâng sắc trời cứu thế độ dân/ Sắc vua phong Thượng đẳng linh thần/ Khắp thiên hạ muôn dân cầu đảo/ Trong tám cõi cửu châu vọng bái/ Quan độ cho quốc thái dân an…”. Về tài năng thì: “Đủ mọi bề tài kiêm văn võ/ Trong bách thần nào có nhường ai/ Lược thao văn võ toàn tài/ Đình thần tứ phủ nào ai dám bì/ Đức dung nghì bẩm sinh tài thánh/ Biến lạ thường đức tính tinh anh/ Uy gia khắp hết thiên đình/ Làm mưa làm gió mở thành, khai sông…”. Ngoài ra, Ngài cũng có giao du, ngắm phong cảnh hữu tình: “Thừa nhàn ông mới dạo chơi các tòa/ Ba mươi sáu động tiên nga/ Bồng lai tiên cảnh chẳng xa chút nào/ Bạn tiên dâng quả bàn đào…”.

Quan Đệ Nhất Thượng Thiên được thờ chính trong khuôn viên thuộc quần thể đền Đồng Bằng, một di tích đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa, tọa lạc tại thôn Đồng Phúc, xã An Lễ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình. Nơi đây theo điển tích ghi dấu Ngài được phái xuống làm tướng giúp Vĩnh Công dẹp giặc. Tương truyền, khi xưa sau những ngày lo toan công việc triều đình, Quan Đệ Nhất Thượng Thiên thường lui về đây nghỉ ngơi.

Để tưởng nhớ công ơn Ngài, ngôi đền được lập tại chính nơi đây. Ngôi đền hiện đã được trùng tu khang trang hơn trên chính nền đất cũ. Trong đền vẫn lưu giữ pho tượng cổ của Quan Đệ Nhất Thượng Thiên ở cung ngoài, bên trong cung cấm có thêm một pho tượng mới tạc Ngài mặc áo đỏ thêu rồng và hổ phù. Khi du khách hành hương ghé thăm đền Đồng Bằng, thường vào đến Quan Đệ Nhất Thượng Thiên để thắp hương dâng lễ, bày tỏ lòng biết ơn tới vị thần linh thiêng có công giúp vua phù dân vệ quốc.