Lý Nhật Quang, hoàng tử thứ 8 con của vua Lý Thái Tổ, năm 1039 được vua Lý Thái Tông cử vào trông coi việc tô thuế tại châu Nghệ An, bờ cõi phía Nam nước Đại Việt, với tước hiệu “Uy Minh Thái tử”. Năm 1041 Lý Nhật Quang được bổ nhiệm làm Tri Châu Nghệ An, người đứng đầu bộ máy hành chính thời đó. Năm 1044, vua Lý Thái Tông thân chinh dẫn quân đi đánh Chiêm Thành. Uy Minh Lý Nhật Quang được giao tiếp tế, vận chuyển lương thực từ nguồn cung cấp ở châu Nghệ An. Hoàn thành tốt nên sau khi đánh thắng quân Chiêm Thành về, nhà vua phong Ngài từ tước “Hầu” lên tước “Vương” thành Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, ban cho quyền “Tiết Việt” (có quyền thay mặt nhà vua, định đoạt mọi việc chính sự ở châu Nghệ An).
Trong thời gian giữ chức Tri châu Nghệ An, Lý Nhật Quang đề ra nhiều chính sách tiến bộ, để phát triển sản xuất, mở rộng giao thương, bảo vệ trị an, giữ yên bờ cõi. Ông dạy nông dân trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải. Lý Nhật Quang trở thành nhiều tổ sư ngành thủ công nghiệp. Đặc biệt, ông có công làm cho châu Nghệ An trở thành vùng đất hậu thuận cho các triều đại về sau.
Tế lễ trang nghiêm trong ngày Lễ hội đền Quả Sơn
Năm 1057, Uy Minh Vương Lý Nhật Quang quy hóa dưới chân núi Quả, Nhân dân vô cùng thương tiếc một con người hết mình vì dân, vì nước, lập đền thờ Ngài tại núi Quả nơi Ngài quy hóa. Ở xứ Nghệ có trên 40 đền thờ Lý Nhật Quang. Nhưng đền Quả Sơn là nơi thờ chính. Lý Nhật Quang được xếp một trong 9 vị danh nhân nước Đại Việt.
Đền Quả Sơn thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang xây dựng vào thời nhà Lý, kiến trúc theo kiểu chữ công, có 3 tòa chính điện. Tòa thượng đặt di tượng Lý Nhật Quang, long ngai, hương án, hạc thờ. Bên cạnh 3 tòa chính điện có 2 tòa Tả vu thờ Đông Chinh Vương Lý Lực Hữu, Hữu vu thờ Dực Thánh Vương. Ngoài ra còn có tòa ca vũ, nơi bày cỗ bàn trong các kì đại lễ. Đền quay về hướng Nam, trước mặt là con Sông Lam, có phong cảnh rất đẹp.
Lễ hội đền Quả Sơn diễn từ ngày 19, 20 và 21 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Đây là lễ hội dân gian đặc sắc, hấp dẫn nhất xứ Nghệ, mang tính nhân văn cao, thể hiện đạo lí truyền thống “Uống nước nhớ nguồn” làm sống lại tinh thần thượng võ, cùng với thuần phong mĩ tục của nền văn hóa dân gian.
Nhân dân xứ Nghệ suy tôn Uy Minh Vương Lý Nhật Quang: "Thượng thượng đẳng thần”. Câu đối tại đền Quả Sơn đã khái lên công lao của Ngài: Hiển hách thần linh, hương khói miếu đền lưu vạn đại/ Lừng danh tông tộc, núi sông ghi nhớ đến ngàn năm.
Năm 1998, đền Quả Sơn được xếp hạng Di tích lịch sử cấp Quốc gia. Ngày nay, đền trở thành một điểm du lịch tâm linh, du lịch văn hóa của khách trong và ngoài nước mỗi khi về Nghệ An.
Hải Hưng
