Nhà nghiên cứu dành cả cuộc đời cho hội họa

Săn lùng “kho báu” trong dân

Nhà nghiên cứu mĩ thuật Nguyễn Hải Yến.

Bà Yến kể, năm 1962, ông Hoàng Minh Giám, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, giao cho họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung làm Viện trưởng Viện Mỹ thuật Việt Nam (tên ban đầu của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) và mở triển lãm tranh. Để chuẩn bị thành lập Viện, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung chủ trương tuyển nhân sự từ các khoa Sử, khoa Văn… đào tạo thành chuyên gia, nhà nghiên cứu mĩ thuật.

Bà Yến học khoa Văn (khóa 2) - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội cùng nhà thơ Phạm Tiến Duật và nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm. Năm 1964, bà tốt nghiệp và về công tác tại Viện Mỹ thuật Việt Nam. Bà Yến được Viện trưởng giao nhiệm vụ đến Thư viện quốc gia ở Tràng Thi (quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội) chép tư liệu.

Hoàn thiện 2 năm làm tư liệu, bà tiếp tục được giao nhiệm vụ nghiên cứu về lịch sử cổ đại, tham gia các buổi khai quật khảo cổ. Sau đó, bà được phân công đi “săn lùng” các bức tranh Đông Dương (mĩ thuật cận đại), tìm cách mua về trưng bày và nghiên cứu trong bảo tàng.

Mĩ thuật Đông Dương là sự tiếp xúc và thay đổi, bỏ những tư tưởng lạc hậu của Nho giáo sang tư tưởng hiện đại. “Số lượng tranh Đông Dương của Việt Nam như kho báu khổng lồ nằm trong dân nhưng việc mua tranh gặp nhiều khó khăn”, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Hải Yến chia sẻ.

Nghe tin gia đình nào có tranh là lặn lội đạp xe đến. Trong số những chuyến đi lùng mua tranh, bà Yến nhớ như in lần gặp cụ Phùng Thị Yến ở số 17 Cao Bá Quát (quận Ba Đình, TP Hà Nội). Gia đình cụ Phùng Thị Yến thuộc tầng lớp giàu có, sở hữu nhiều bức tranh quý hiếm. Cụ là người gốc Hà Nội nên giữ nếp sống khá chuẩn mực, chú trọng đến cử chỉ và cách nói năng của người đối diện.

Buổi gặp đó, bà Yến ngồi đối diện với người phụ nữ có khuôn mặt nghiêm nghị. Cụ Phùng Thị Yến gọi người giúp việc bưng ra một chiếc khay, trên khay bạc đựng cốc và 1 ống nhổ, đặt trước mặt khách. Cụ cất lời: “Mời chị xơi”. Nếu người khác không biết, sẽ cầm cốc nước uống luôn nhưng bà Yến điềm tĩnh nhấp một ngụm nhỏ xúc miệng rồi ý tứ nhổ vào ống. Sau công đoạn này, người giúp việc nhà cụ Phùng Thị Yến mới mang ấm trà ướp hoa sen ra mời.

Phiên bản bức tranh Đình Chèm được rao bán hơn 20 tỉ đồng.

“Ngày xưa ở nhà, tôi cũng phục vụ mẹ tôi như vậy nên tôi biết. Người Hà Nội xưa không uống trà ngay mà phải xúc miệng cho sạch mới uống. Như vậy mới cảm nhận được hết vị ngon của trà. Cụ Yến là người khó tính, cụ muốn thử thách xem tôi có đủ tiêu chuẩn để tiếp hay không?”, bà Yến kể.

Vượt qua màn thử thách “toát mồ hôi”, bà Yến nhận được sự cởi mở hơn của gia chủ, được họ mời xem tranh. Quá trình trao đổi, kiêng nhất là nói đến từ mua bán tranh. Phần lớn các gia đình đều có điều kiện hoặc bức tranh có ý nghĩa nào đó với họ.

Bà Yến đã mở lời khen ngợi: “Bức tranh của bác đẹp quá, giá mà được trưng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật cho người dân chiêm ngưỡng thì hay quá”. Cụ bà Phùng Thị Yến gật gù nhưng không trả lời đồng ý hay từ chối mà nhắc bà Yến để lại địa chỉ liên hệ, sẽ cho người báo tin.

Bà Yến ra về, thấp thỏm chờ đợi. Chiều hôm sau, cụ Phùng Thị Yến sai người giúp việc nhắn cô nhân viên Viện Mỹ thuật Việt Nam đến gặp.

Lần này, cụ Phùng Thị Yến bảo bà chọn tranh mang về. Trong bộ sưu tập của cụ, bà Yến lựa được 3 tấm của bức tranh "Hội đình Chèm" của họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ.

Bức tranh “Hội đình Chèm” là một tác phẩm sơn mài gồm 5 tấm được họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ sáng tác vào năm 1942. Ba tấm ở nhà cụ Phùng Thị Yến hiện trưng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Theo các nhà nghiên cứu hội họa, 2 tấm kia bị thất lạc trong chiến tranh. Ngày 22/9/2020, một phiên bản của tác phẩm "Hội đình Chèm" được đưa ra đấu giá ở Pháp đạt mức giá gần 22,6 tỉ đồng.

“Sau khi đưa tranh đi, tôi quay lại thưa chuyện với cụ Phùng Thị Yến, gửi cụ 500 đồng và nói: Cụ cho phép Bảo tàng gửi chút quà cảm ơn cụ đã chăm sóc, lưu giữ bức tranh cẩn thận. Khi đó, 500 đồng là số tiền rất lớn. Bởi lương tôi mỗi tháng được vài chục là đủ sống”, bà Yến chia sẻ thêm.

`Ngoài gia đình cụ Phùng Thị Yến, bà Yến đã đi khắp nơi quanh Hà Nội, sang cả tỉnh thành khác tìm tranh. Nhiều bức bà còn vô tình phát hiện nằm vạ vật ở chuồng trâu, chuồng bò hay kê làm bàn ăn… "Tất cả các bức tranh ở phòng cận đại của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam là tôi đi mua", bà Yến nhấn mạnh.

Bí quyết phát hiện tranh giả

Sau năm 1970, Viện Mỹ thuật Việt Nam tách thành 2 cơ quan riêng biệt là Viện Nghiên cứu Mỹ thuật (sáp nhập với Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) và Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Năm 1997 bà nghỉ hưu. Nay, bà là Phó Chủ tịch Hội đồng Phê bình mĩ thuật thuộc Hội Mỹ thuật Việt Nam và giảng dạy tại trường Cao đẳng Nghệ thuật Hà Nội. Nhà nghiên cứu 79 tuổi tâm sự, công việc thẩm định tranh không đơn giản, đòi hỏi người thẩm định phải có kinh nghiệm và am hiểu về trường phái, phong cách, nét vẽ và tiểu sử của tác giả bức tranh… Bà chứng kiến nhiều bức tranh giả được làm tinh vi, hoàn hảo giống như thật khiến người trong nghề, không cẩn thận cũng bị nhầm lẫn.

Một lần bà Yến phát hiện những tờ báo cũ kĩ bỗng được thu mua với giá cao. Mãi sau tìm hiểu ra mới biết, cụ Phái, cụ Nguyễn Tư Nghiêm hay vẽ tranh trên giấy báo cũ phát hành vào thập niên 50, 60, 70 thế kỉ trước. Khi vẽ, làm màu mềm đi, giấy lại hút màu tạo thành một đặc trưng riêng. Các chất liệu giấy sau này sẽ khó tạo được nét vẽ như vậy.

Bà liên tưởng đến các bức tranh của cụ Phái và cho rằng, có thể người ta mua lại các tờ báo đó với mục đích làm giả tranh cụ Phái nên ngoài chất liệu, bà bắt đầu tìm những dấu hiệu đặc trưng khác của họa sĩ này. Bằng nghiệp vụ đúc kết qua nhiều năm nghiên cứu, bà kiểm tra các bức tranh mặc dù giống từ chất liệu, nét vẽ, nhưng thẩm định chữ kí lại có nhiều khác biệt.

Bà Yến cho hay, hiện nay công nghệ làm tranh giả ngày càng tinh vi hơn. Ngoài chữ kí cũng có một số bí quyết để phát hiện tranh giả, người trong nghề khó tiết lộ.