Nghệ nhân Cơ Tu giữ nghề đan gùi truyền thống

Ông vui vẻ đưa chúng tôi xuống chái bếp để “mục sở thị” các loại gùi (dòng), tà lét, rê, chuy, cà vông (cà lông)... treo la liệt trên giàn bếp, dưới mái nhà đã lên màu cánh gián. Giới thiệu cái gùi mới đan, ông Crới cho hay, mỗi cái gùi đều có 3 phần chính: Thân gùi đan bằng mây, xung quanh thân có 4 thanh gỗ nhỏ áp vào thành gùi từ đáy lên miệng, giúp cho gùi được cứng cáp, không bị lệch khi mang nặng. Đồng bào vùng cao (Cơ Tu dal) thường làm thân gùi có hình chữ V, đế nhỏ, miệng to, còn đồng bào vùng thấp (Cơ Tu phương) thì làm miệng và đáy gùi tương đối bằng nhau. Ở vùng thấp, đế gùi đan bằng mây sợi lớn, ở vùng cao, người ta dùng 4 miếng tre hoặc gỗ. Dây mang gùi được đan bằng mây xà phun, mây song... vót mỏng hoặc vỏ cây lạch. Nếu đan bằng mây, thì dây bền, chắc hơn. Thông thường, một "đời" gùi dùng đến hai "đời" dây.

Nghệ nhân Crới giới thiệu một loại gùi nhỏ bán cho khách du lịch.

Ông Crới còn cho biết: Cái gùi (dòng) tương đối lớn. Tuỳ theo mục đích sử dụng mà đan cho phù hợp. Để gùi củi, sắn, khoai... thân dòng được đan thưa và lớn; còn nếu gùi gạo, lúa, muối... thì thân dòng phải đan kín khít. Thông thường, phụ nữ là người mang những gùi này. Cái ta lét cũng tương tự cái dòng, nhưng phần thân ngắn và nhỏ hơn, được thiết kế thêm hai ngăn nhỏ ở thân gùi để mang các vật dụng nhỏ như cơm, gạo, dụng cụ lấy lửa... khi đi rừng, đi rẫy. Tà lét được đan rất công phu và mất nhiều thời gian, thường dành cho cánh đàn ông mang. Cái rê cao khoảng 25cm, đan kín, người phụ nữ đeo trước bụng, khi thu hoạch lúa rẫy, dùng hai tay tuốt lúa bỏ vào rê. Cái chuy có bề ngang khoảng 12cm, cao khoảng 20cm, đan kín. Khi tỉa lúa trên rẫy, người phụ nữ đeo cái chuy ở bên hông, trong đựng lúa, bắp... giống để lấy ra tỉa. Cái khách tà mòi là một loại gùi nhỏ, rất độc đáo, mĩ thuật, được đan rất công phu, tỉ mỉ , có cái được đan lát những hoa văn mang hình tượng truyền thống của người Cơ Tu. Đây là loại gùi dành riêng cho những cô gái trẻ chuyên mang quà như rượu, thuốc, trà ... đi biếu anh em, cha mẹ, sui gia hay các cô sơn nữ Cơ Tu mang khi múa điệu "Tung tung - Dá dá " trong lễ mừng lúa mới...

Ông Crới cho biết: Ngày trước, muốn có một cái dòng, cái ta lét, cái khách tà mòi đẹp và chắc, chúng tôi phải vào rừng sâu để bứt những loại mây chắc như mây xà phun, mây rã, mây song, mây cám... Thời gian để hoàn thành một sản phẩm, tuỳ theo từng loại gùi, lớn, nhỏ, đẹp... trừ những cái gùi "dã chiến" để gùi củi, sắn khoai... đan bằng mây nước, chỉ hai, ba ngày thì xong, nhưng nhanh hỏng, những cái đẹp hơn thì phải đan vài tháng mới xong. Một cái gùi đan công phu, bằng các loại mây chắc bền có thể sử dụng khoảng nửa đời người (30 năm). Khi không dùng, bà con treo gùi trên giàn bếp, vì thế những vật dụng này có màu cánh kiến, rất bền, không bị mối mọt hay ẩm mốc...

Ông Crới bộc bạch: "Hiện nay, trung bình mỗi cái gùi bán cho các công ty du lịch có giá từ 400.000 - 1.500.000 đồng, như vậy là cũng đạt ngày công trong lúc nông nhàn hoặc lúc trời mưa gió không đi rẫy được. Thế nhưng lớp trẻ bây giờ không học đan gùi, trong thôn chỉ còn vài người đan được loại gùi đẹp. Tuy nhiên, mắt họ đã mờ, tay chân đã yếu, không còn vào rừng bứt mây được nữa. Giờ đây, những người biết đan gùi đã quá già, họ sắp thành người thiên cổ; còn lũ trẻ thì không ngó ngàng chi “tới gùi”. Chúng tôi phải làm cho chúng quý trọng nghề đan gùi mới được”.

Trong ánh mắt và câu nói của ông như chứa đựng tình cảm, niềm tin và sự quyết tâm.