Đào Duy Từ và những vần thơ được ca dao hóa

Trong kho tàng ca dao Việt Nam, ai cũng biết bài ca dao viết theo thể loại song thất lục bát dạng đối đáp: “Trèo lên cây bưởi hái hoa/Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân…”. Đó là những câu thơ đối đáp qua lại của Đào Duy Từ và Chúa Trịnh Tráng vào đầu thế kỷ 17, gắn liền với nhiều giai thoại, được lưu truyền trong dân gian cho đến ngày nay.

Từ chăn trâu trở thành quân sư

Đào Duy Từ (1572-1634) quê Thanh Hóa là người học cao, hiểu rộng, là nhà chính trị quân sự tài ba, nhà thơ, nhà văn hóa có chí khí yêu nước. Chỉ vì cha làm nghề hát xướng nên Đào Duy Từ không được chính quyền phong kiến của vua Lê chúa Trịnh cho ứng thí để đem tài năng giúp nước. Cũng trong thời gian này, đất nước bị chia cắt thành hai Đàng: Đàng trong thuộc chúa Nguyễn, Đàng ngoài chúa Trịnh. Tuy trên danh nghĩa hai Đàng đều phò vua Lê, nhưng thực chất hai bên đều ngấm ngầm thôn tính lẫn nhau, gây ra cuộc chiến tranh kéo dài cả thế kỷ.

Giai thoại kể rằng, cha Duy Từ làm nghề hát xướng. Khi Duy Từ lên 5 tuổi thì mất cha, được mẹ nuôi nấng cho ăn học. Ông thông minh, sáng dạ, học giỏi, nhưng không được thi Hương do luật lệ của chúa Trịnh thời bấy giờ cấm con của kép hát đi thi. Để được ra ứng thí, Duy Từ phải đổi sang họ Vũ của mẹ. Khoa thi Hương năm Quý Tỵ, Duy Từ thi đậu Á Nguyên. Năm sau, lúc Duy Từ đang ở Hội văn trên Thăng Long dự thi thì chuyện đổi họ bị lộ. Quan thái phó Nguyễn Hữu Liêu đang phân vân chấm Duy Từ vì một số bài bàn về cải cách chính trị có hơi trái ý chúa Trịnh Tùng thì Bộ Lễ truyền lệnh xóa tên Vũ Duy Từ, đánh tuột Á Nguyên, lột mũ áo. Nghe tin này, bà Kim Chi, mẹ Từ cắt cổ tự vẫn. Duy Từ vừa hỏng thi vừa mất mẹ nên đau buồn lâm bệnh, nằm lại tại nhà trọ.

Đoan quận công Nguyễn Hoàng bấy giờ đang trấn Thuận Hóa, được vua Lê Thế Tông triệu về Đông Đô bàn việc. Nhân dịp ông đến thăm Duy Từ và có ý mời Từ vào Nam giúp mình nên nhìn bức tranh anh em Lưu Bị đến Long Trung cầu Gia Cát treo trên tường, Nguyễn Hoàng liền ngâm: “Vó ngựa sườn non đá chập chùng/ Cầu hiền lặn lội biết bao công". Duy Từ tiếp thơ: "Đem câu phò Hán ra dò ý/ Lấy nghĩa tôn Lưu để ướm lòng". Nguyễn Hoàng tiếp: "Lãnh thổ đoán chia ba xứ sở/ Biên thùy vạch sẵn một dòng sông". Duy Từ đóng: “Ví chăng không có lời Nguyên Trực/ Thì biết đâu mà đón Ngọa Long".

Bằng những câu thơ trên, Nguyễn Hoàng và Duy Từ rất hiểu ý nhau,nhưng Nguyễn Hoàng không dám đón Duy Từ ngay vì sợ lộ cơ mưu, ông nói với Duy Từ: “Lão phu về trước, xin đắp đàn bái tướng chờ đợi tiên sinh. Năm nay lão phu đã 70 tuổi, nếu có thất lộc cũng xin di ngôn cho con cháu phải đón tiên sinh về dạy bảo”.

Bất mãn với chính quyền của tập đoàn phong kiến Lê -Trịnh Đàng ngoài, Đào Duy Từ bỏ vào Đàng trong, đến tận vùng đất Bình Định xin vào chăn trâu cho một phú hộ giàu có và rất yêu văn chương trọng người tài.

Chuyện kể rằng; Một hôm, khi lùa trâu về nhà, thấy có một số nho sĩ ngồi nói chuyện thơ văn Nho giáo không đâu, ông bèn đến ngồi vắt vẻo bên bàn đá vừa nghe vừa cười ngạo khiến chủ nhân phải quở trách. Rồi một cuộc vấn đáp đầy bất ngờ diễn ra khiến ai nấy đều bàng hoàng, kinh ngạc:

- Phận tôi tớ, chăn trâu sao dám đứng nghe lời cao luận của các nho sĩ, danh gia? - một nho sĩ quát.

- Bẩm, có chăn trâu hèn hạ, có chăn trâu anh hùng. Nhà nho, ngoài nho tiểu nhân còn bậc nho quân tử. - Từ trả lời bằng một cách khẳng khái, không hề run sợ trước đám nho sĩ.

- Thế nào nho quân tử? Sao gọi nho tiểu nhân? - một nho sĩ khác hỏi.

- Bẩm, nho quân tử là kẻ học rộng đức dày, tài kinh bang tế thế: Ngoài có thể khiến dân giàu nước mạnh cương thổ mở mang, trong đủ trí tuệ tham mưu giúp minh quân an dân, giữ nước: Ví như Hưng Đạo Vương nhà Trần, Khương Thượng Tử Nha nhà Châu, Khổng Minh thời hậu Hán, v.v. Còn tiểu nhân nho là những kẻ học từ chương làm mồi câu danh lợi. Thời thanh bình, vểnh râu tôm tự đắc, ăn trước ngồi trên, gặp vận nước nhiễu nhương thụt đầu rùa, nhu nhược than dài thở ngắn: Ví như bọn Vương Diễn đời Tấn, An Thạch thời Tống đem thơ văn mị thời, lỡm thế.

Nghe Duy Từ nói thế mọi người đều kinh ngạc.