Cây dầu đôi gắn liền với lịch sử tỉnh Khánh Hòa

Theo nhiều người thì cây dầu đôi (bởi vì có hai nhánh từ gốc mọc lên) nằm trên con đường thiên lí kia là cây dầu lớn nhất trong cánh rừng đại ngàn ngày xưa ở khu vực Diên Khánh, Khánh Hòa này. Vào thế kỉ thứ XIX, khi đó dân cư nơi này rất thưa thớt, từ Nha Trang lên Thành chỉ là con đường đất nhỏ, chủ yếu phục vụ cho xe ngựa và người đi bộ. Vì thế cánh rừng trên vẫn còn rất nhiều cây cối. Cho đến cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, việc mở con đường từ Nha Trang đi Thành tiến hành và dân cư bắt đầu phát triển, cánh rừng kia dần biến mất. Cây dầu đôi khi ấy nằm ở bên trong vệ đường, cành lá sum suê tươi tốt được giữ lại như biểu trưng của một vùng đất.

Xác định niên đại của cây dầu đôi bằng khoa học thì chưa ai làm. Nhưng theo dẫn chứng của lịch sử vào năm 1793, thành Diên Khánh bắt đầu được xây dựng thì cây dầu đã có mặt. Trước đó, mùa Xuân năm Quý Tỵ (1653), chúa Nguyễn Phúc Tần ra lệnh cho cai cơ Hùng Ngọc Hầu tiến hành mở mang bờ cõi từ đèo Cả vào đến bờ Bắc sông Phan Rang. Trong quá trình mở cõi ấy, khi đến Khánh Hòa, giữa cánh rừng, cây dầu đôi cao lớn khác thường đã được giữ lại và xanh tốt cho đến bây giờ.

Cây dầu đôi có hai nhánh từ gốc trên con đường thiên lí.

Cũng từ đó, cây dầu đôi được gắn liền với huyền thoại. Người ta cho rằng, nguyên đây là cây dầu một nhánh, nhưng có một đêm mưa sấm chớp đã đánh trúng cây dầu khiến chúng tẽ thành hai nhánh như bây giờ. Tuy nhiên, nhiều lần quan sát chúng tôi nhận thấy cây dầu lớn lên tự nhiên, đây là cây dầu có hai nhánh chẻ ra tự nhiên chứ không có tác động từ bên ngoài.

Bằng mắt thường có thể nhìn thấy cây dầu đôi này từ rất xa, khi nhìn thấy cây nhiều người có cảm giác như trở về nhà. Nhờ bóng mát của cây dầu đôi, nơi này trở thành một khu buôn bán hàng ăn sầm uất nuôi nấng bao người. Cây dầu đôi còn là một điểm tham quan của du khách trước khi đến Thành cổ hay thăm các ngôi chùa cổ trong vùng. Đối với người dân quanh vùng, cây dầu đôi rất linh thiêng nên họ đặt am thờ dưới gốc, khấn bái cầu nguyện. Đặc biệt, trên thân cây, ở tầm cao hơn một mét có nốt bướu cây. Trên cây dầu có nhiều cây tầm gửi sống bám.

Cây dầu đôi còn gắn liền chuyện vị chí sĩ yêu nước chống Pháp Trịnh Phong. Bên cạnh cây dầu đôi có Miếu Trịnh Phong, miếu không to, bị nhiều hộ dân chen lấn nên rất chật chội, đã nhiều lần trùng tu. Cửa miếu thay vì xoay ra con lộ lại xoay về hướng Bắc. Lúc đầu miếu thờ thần, cho đến khi Pháp xử chém Bình Tây đại tướng Trịnh Phong, treo đầu ông lên cây dầu đôi để thị uy, người dân đã đổi thành Miếu Trịnh Phong và thờ cúng ông. Miếu thờ Trịnh Phong cùng cây dầu đôi đã được xếp hạng là Di tích lịch sử cấp Quốc gia vào năm 1991. Hiện miếu còn lưu hai đạo sắc của các vua Thành Thái và Khải Định phong tặng. Mỗi năm, vào ngày 16 tháng 3 (Âm lịch), tại Miếu làm lễ cúng trọng thể tưởng nhớ đến vị anh hùng.

Trịnh Phong quê ở Phú Vinh, xã Vĩnh Thạnh, TP Nha Trang. Khi vua Hàm Nghi xuống chiếu Cần vương (tháng 8/1885) thì ông đang là một vị quan của triều đình đóng ở thành Diên Khánh. Ông đã chiêu binh chống Pháp dưới ngọn cờ “Bình Tây đại tướng” và đã quy tụ được nhiều nhân tài.

Đầu tháng 8/1886, quân Pháp do đại úy Lhermitte chỉ huy với các loại vũ khí hạng nặng như sơn pháo 80, đội quân đánh thuê hơn 300 tên, bằng đường bộ và đường thủy tiến ra nhằm tiêu diệt lực lượng yêu nước. Sau khi thành Diên Khánh bị thất thủ, Trịnh Phong đã rút binh lên núi Hèo tiếp tục kháng chiến. Nhưng lực lượng ngày càng yếu, cuối tháng 8/1886 Trịnh Phong bị Pháp bắt, xử trảm ông tại Hòn Khói (11/9/1886). Phần mộ của Trịnh Phong được đặt ngay trong khuôn viên của dòng họ tại thôn Phú Vinh, xã Vĩnh Thạnh, TP Nha Trang.

Trải qua bao cuộc bể dâu, cây dầu đôi còn sót lại giữa cánh rừng đại ngàn kia vẫn ngạo nghễ vươn cao. Khi con đường 23/10 từ Nha Trang đi Thành mở rộng cho sáu làn xe, cây dầu đôi nằm trong khu vực phải di dời để mở đường, nhưng rốt cuộc khi thi công người ta quyết định giữ cây lại.

Khi tỉnh Khánh Hòa tổ chức kỉ niệm 350 năm (2003) thành lập thì cây dầu đôi xuất hiện những cành khô. Bằng nhiều biện pháp, cây dầu đôi được cứu chữa và dần phục hồi, dẫu không còn xum suê cành lá nhưng vẫn nổi bật giữa trời xanh trên con đường cửa ngõ vào Nha Trang.