Bài 3: Hành trình tìm mộ "bà Chúa thơ Nôm" dưới sóng nước Tây hồ

Tại thời điểm năm 2003, hậu duệ họ Hồ đã thành lập nhóm 8 người gồm Hồ Sĩ Bằng, Hồ Bá Hiền, Hồ Văn Vĩnh, Hồ Vũ, Hồ Tâm, Hồ Đắc Hoài, Hồ Thị Oanh và Vũ Hồ Luân, bắt đầu cuộc hành trình tìm mộ bà từ ngày 16/3/2003. Nhóm 8 người có 2 tiến sĩ và 6 kĩ sư đã căn cứ vào các tài liệu thu thập để đi tìm. Bước đầu đã tạm thời xác định rằng Hồ Xuân Hương mất tại Khán Xuân, được nhân dân trong phường chôn cất chu đáo.

Tại thời điểm đi tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương, cụ Hồ Bá Hiền, Trưởng ban sử họ Hồ toàn quốc, người bỏ nhiều công sức tìm mộ nữ sỹ cho biết: Xưa kia nghĩa địa Đồng Táo nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Có nghĩa là hiện nghĩa địa này đang nằm dưới hồ.

Lý giải vì sao gia đình bà Hồ Xuân Hương đã sinh sống ở phường Khán Xuân, sau này bà về mở Cổ Nguyệt Đường gần chùa Trấn Vũ, khi bà chết lại chôn ở nghĩa địa Đồng Táo?

Theo cụ Bùi Văn Thìn năm nay 95 tuổi (2020), người đã có hơn 10 năm làm trong ban di tích bảo tồn đền thờ thuộc làng Hồ Khẩu, phường Bưởi, quận Tây Hồ là người biết và còn nhớ nhiều chuyện về các làng Hồ cổ, thì ở phường Nghi Tàm xưa có nghĩa địa Đồng Táo rất lớn, bà con phường Khán Xuân thường sang chôn cất, đặt mộ ở nghĩa địa này.

Chúng tôi đến nhà Đại tá Nguyễn Huy Toàn, 80 tuổi, ở làng Hồ Khẩu để hỏi về chuyện hậu duệ họ Hồ đi tìm nữ sĩ Hồ Xuân Hương năm 2003. Cụ Toàn là nhà nghiên cứu văn hóa quân sự cho biết, dân gốc cũ của làng Hồ Khẩu cũng là con cháu dòng họ Hồ, hiện cụ ở trong Ban vận động UNESCO vinh danh nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Nhắc tới chuyện đi tìm mộ nữ sĩ năm 2003, cụ Toàn nói với chúng tôi: “Thoắt đấy mà đã 17 năm rồi, trong số 8 người đi tìm mộ, bây giờ có người đã về với cõi tiên, người sống thì có người nhớ nhớ quên quên”.Cụ Toàn kể: Tôi không tham gia cuộc đi tìm mộ nữ sĩ năm 2003, nhưng chính tôi là người đã về tận làng Quỳnh làm lễ hô thần nhập tượng Vua Hồ Quý Lý, Vua Quang Trung- Nguyễn Huệ và nữ sĩ Hồ Xuân Hương tại khu đền thờ họ Hồ. Hôm ấy sau khi làm lễ hô thần nhập tượng, đài hương dưới tượng Vua Quang Trung -Nguyễn Huệ và nữ sĩ Hồ Xuân Hương hóa. Riêng tượng Vua Hồ Quý Ly không xẩy ra hóa hương, theo tôi có lẽ cụ chưa hài lòng về bức tượng thần sắc chiều cao, cũng như thiếu thần hồn trong gương mặt.

Tượng nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở Quỳnh Đôi

Còn chuyện 17 năm trước, cụ Hồ Bá Hiền nói với nhóm tìm mộ và con cháu hậu duệ họ Hồ chúng tôi rằng “Cụ đã nhiều lần cùng với các con cháu dòng họ Hồ tìm kiếm mộ bà Hồ Xuân Hương mà vẫn chưa thành. Mong muốn của cụ là tìm cho bằng được mộ của bà. Không biết tương lai còn ai tiếp tục công việc này nữa không?”.

"Hơn 17 năm hành trình tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương lần 1 đã qua nhanh, hôm nay lại gặp được nhóm Nghiêm Thị Hằng không phải con cháu họ Hồ, nhưng quý trọng thơ văn của nữ sĩ, mà đề xuất phương án đi tìm mộ “Bà chúa thơ Nôm”, tôi nghĩ việc này đã là việc của quốc gia đại tộc rồi, không phải là chuyện riêng của con cháu họ Hồ nữa"- cụ Toàn nói.

Kể về hành trình đi tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương năm 2003, theo cụ Toàn thì cụ Hồ Bá Hiền đã chuẩn bị nhiều thông tin trước khi tìm mộ, cụ thể các nghi vấn đặt mộ bà ở được đưa ra. Giả định thứ nhất xưa có thôn Lạc Chính (tên cũ là Ngũ Xã) khu gần hồ Trúc Bạch có một bãi nổi hiện diện nhiều phần mộ, liệu mộ nữ sĩ có ở khu vực này? Giả định thứ 2, giữa hồ gần với phía Thụy Khuê gần trường Bưởi, xưa kia có gò nổi làm khu nghĩa địa, liệu mộ nữ sĩ có ở khu nghĩa địa này? Giả định thứ 3 sát làng nghi Tàm cũ có gò nghĩa địa Đồng Táo, dân phường Khán Xuân thường hay chôn mộ ở nghĩa địa này liệu nữ sĩ có được chôn cất ở đây? Những nghĩa địa ven hồ nay đã chìm dưới nước Hồ Tây do vậy việc tìm mộ nữ sĩ đã khó khăn càng khó khăn.

Cụ Hồ Bá Hiền cùng một số người tâm huyết đã đến nhờ đến Trung tâm ngoại cảm tìm mộ từ xa của Liên hiệp khoa học UIA, thì thật trùng hợp, mộ bà ở vị trí thứ ba nói trên nghĩa địa Đồng Táo cạnh làng Nghi Tàm. Thông tin cho biết, ngày xưa hồ Tây hẹp, bên cạnh hồ Tây có nghĩa địa Đồng Táo, mộ bà nằm bên hồ Tây và bên cạnh nghĩa địa Đồng Táo. Trong nghĩa địa này có một miếu thờ Hồ Xuân Hương. Khi lũ lụt do vỡ đê, hồ Tây được mở rộng ra như bây giờ khiến cho nghĩa địa Đồng Táo và mộ Hồ Xuân Hương đã nằm sâu dưới nước.

Cụ Hồ Bá Hiền người tham gia tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương năm 2003

Qua nghiên cứu tài liệu và nhờ sự trợ giúp của Liên hiệp khoa học UIA, cụ Hiền đã phác thảo hẳn một phác đồ, để rồi tự bỏ công sức thuê xuồng ra tận nơi để tìm mộ. Nhưng nước hồ Tây mênh mông quá, không sao xác định được bằng ca nô và sào chống. Phải có phương tiện hiện đại hơn, có thợ lặn và có kinh phí lớn... Điều này hiện khó quá, đây phải là việc làm của tập thể mới mong có kết quả được. Một điều nữa là nghĩa địa Đồng Táo lại nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Trước khi xây khách sạn Thắng Lợi, vùng này còn ngổn ngang mồ mả, nay là những nhà tầng san sát... địa hình cảnh quan rất phù hợp với một chi tiết Tùng Thiện Vương-Miên Thẩm nói đến trong bài thơ: "Đầy hồ rực rỡ hoa sen; Sai người xuống hái đem lên cúng dường".

Ngày đầu trong lần 1 tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương là ngày 16/3/2003, theo thông tin chỉ dẫn, thì mộ của bà trước đây được xây vuông, đặt ở ven nghĩa địa Đồng Táo, cạnh mộ còn có bia khắc tên nữ sĩ Xuân Hương. Trải qua bao nắng mưa của thời gian, lũ lụt, vỡ đê, nghĩa địa này nay đã chìm sâu trong làn nước xanh mát của hồ Tây.

Lần thứ 2 đi tìm mộ bà vào thứ Sáu, ngày 2/4/2003. Bắt đầu từ 9 giờ sáng, những thành viên trong nhóm lên một con thuyền của nhà thuyền đánh cá hồ Tây, rẽ sóng đưa mọi người đến Phủ Tây Hồ. Khi lễ Mẫu và thần linh, thổ địa xong, thuyền rời bến. Từ khoảng giữa mênh mông của hồ, ước chừng khoảng cách không gian từ khách sạn 10 tầng và chùa Kim Liên đến thuyền đúng như dự tính ban đầu, mọi người bắt đầu công việc tìm kiếm.

Bằng hai cây sào kết hợp với sự vận động của con thuyền lúc tiến, lúc lùi, lúc rẽ trái, lúc rẽ phải theo những số đo ước lệ, đáy hồ lủng củng những mồ mả, 8 người thay nhau lõm bõm dùng sào dò suốt 3 tiếng đồng hồ mà chưa lúc nào tiếp cận điểm gần nhất của ngôi mộ. Sau cuộc tìm kiếm ngày hôm đó có thêm 2 cuộc tìm kiếm mộ bà nữa nhưng vẫn chưa thành công. Các lần tìm kiếm mộ nữ sĩ, lần nào cũng xảy ra chuyện có hôm trời đang mát cũng tự nhiên âm u, mây đen từ đâu kéo đến, thuyền đang đi bình thường bỗng đột ngột dừng lại vì gặp sự cố không nổ được máy. Hoặc đang dò tìm mộ, trời bất chợt đổ mưa giông.

Sau hành trình tìm mộ bà Hồ Xuân Hương năm 2003, Thiếu tướng Hồ Sĩ Hậu cho biết, trong dòng họ cũng còn ý kiến chưa đồng thuận, tìm mộ trên cạn đã rất khó, tìm mộ dưới lòng hồ Tây chẳng khác gì mò kim đáy biển.