Chùa Bắc Mã có tên chữ là Phúc Chí tự (hướng tới điều phúc). Xưa kia, chùa Bắc Mã nằm ở xã Bắc Mã, huyện Đông Triều, phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương. Theo các cụ cao niên trong thôn Bắc Mã cho biết, xưa kia chùa rất rộng, khuôn viên tới 20 mẫu và rất linh thiêng. Căn cứ vào các thư tịch, văn bia còn sót lại thì chùa có từ thời nhà Trần, khoảng cuối thế kỉ XIV, sau đó được trùng tu lại nhiều lần.
Trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử, chùa Bắc Mã được xây dựng và trùng tu lớn lại vào thời nhà Lê và Nguyễn. Đặc biệt, vào năm Bảo Đại Nguyên niên 1926 chùa được xây lại quy mô lớn hơn, thành một ngôi chùa rộng, đẹp. Nghệ thuật chạm khắc trên đá ở chùa Bắc Mã được thể hiện khá tinh xảo ở các hiện vật còn lại như bia đá, rồng, tháp… kết hợp một cách khéo léo nghệ thuật của các thời Trần, Lê Trung Hưng và Nguyễn. Chạm khắc đá thể hiện nét điêu khắc thời Trần qua tượng những con rồng đá được đặt ở bậc lên xuống ngôi chùa.
Hiện ngôi chùa được phục dựng lại và đặt những con rồng đá cổ ở bậc lên xuống. Bố cục rồng gọn, đường nét rất sinh động, khoẻ khoắn, thân có hình tròn lẳn, mập mạp, múp dần về phía sau đuôi, uốn khúc nhẹ. Điêu khắc đá thời Lê Trung Hưng được thể hiện rõ ở các bia đá với hình hai con rồng chầu mặt nhật, các nét chạm khắc mạch lạc, hai bên khung dọc theo thân bia là hoa lá mềm mại, cách điệu biểu hiện điêu khắc thời Lê.
Chùa Bắc Mã
Vào những thời kì chiến tranh chống thực dân Pháp xâm lược, chùa Bắc Mã cũng là một nơi được Đảng ta chọn là điểm tập hợp, tuyên truyền cách mạng. Đây là một ngôi chùa lớn, có uy tín trong vùng, lại nằm ở nơi có truyền thống cách mạng, nên trở thành căn cứ cách mạng của Mặt trận Việt Minh thời kì tiền khởi nghĩa và kéo dài suốt những năm tháng kháng chiến chống thực dân Pháp.Nơi đây, sư cụ Võ Giác Thuyên thường xuyên tiếp đón các cán bộ cách mạng mang danh nhà sư để dễ bề hoạt động. Đó là những cán bộ đã tuyên truyền vận động nông dân Đông Triều, thợ mỏ Mạo Khê và binh lính trong các đồn bốt của Pháp tập hợp lại và trở thành nòng cốt lập nên chiến khu.Cuộc khởi nghĩa của nghĩa quân cách mạng xuất phát sáng 8/6/1945 từ đại bản doanh chùa Bắc Mã. Một trong những nhà hoạt động xuất sắc thời kì này là vị Chỉ huy trưởng của Chiến khu: Tướng Nguyễn Bình - Người được Bác Hồ tin tưởng và quý mến. Ông Nguyễn Bình và những người yêu nước tổ chức các cuộc mít tinh tuyên bố thành lập Chiến khu và thành lập Uỷ ban quân sự cách mạng tại chùa.
Từ đây, Chiến khu không chỉ củng cố, xây dựng lực lượng và đóng quân ở Đông Triều mà nhanh chóng toả ra cả một địa bàn rộng lớn ở vùng Duyên hải Bắc Bộ, cùng các địa phương giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Năm 1994, chùa Bắc Mã được xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.
Ông Nguyễn Xuân Hưng, Phó Chủ tịch UBND xã Bình Dương cho biết: “Với sự quan tâm của thị xã, của tỉnh, Di tích đang trong thời kì bảo vệ và phục dựng lại những hạng mục như khuôn viên của chùa, nhà bia, hay các nơi thờ tự. Cùng với di tích chùa Bắc Mã, trên địa bàn còn có di tích đình, chùa Hổ Lao, Đồn Cao... đang được thị xã hoàn thiện hồ sơ, quy hoạch để phát triển theo đúng ý nghĩa lịch sử vốn có của nó”.
Chùa Bắc Mã không chỉ là di tích lịch sử, một địa chỉ đỏ của cách mạng Việt Nam. Đây còn là nơi để cho lớp lớp con cháu học tập truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, nơi để tham quan du lịch trong hành trình về miền đất Phật.
Long Vũ
