Tương truyền, đời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi), xã Lạc Dục có bà Vũ Thị Đức lấy ông Đặng Công Chân “Một danh gia mệnh tộc, tổ nghiệp truyền đời lương thiện”. Hai người ở với nhau 40 năm không có con. Bà đi làm đồng nhặt được 2 quả trứng hình rồng. Bà cho trứng vào bồ, sau nở thành 2 con rắn, suốt ngày quanh quẩn bên ông bà. Dân làng lo sợ, ông bà đành đưa 2 con đến sông Lục Đức, nay thuộc sông Thái Bình. Giặc Minh xâm lược, nhà vua thống lĩnh ba quân, ngự thuyền rồng ra cửa sông Thái Bình dẹp giặc. Đến khúc sông Lục Đức sóng to gió lớn không đi được. Vua triệu dân đến hỏi, ông bà Đặng Chân được vời đến. Ông sợ bỏ chạy, bà thuận theo vua, vất vả đêm ngày cầu khấn, sông hết nổi sóng, yên ả. Tương truyền, 2 con rắn hoá thành 2 tráng sĩ giúp vua phá tan giặc dữ. Giai thoại về ông Cọc, ông Dài con Thánh Mẫu, hằng năm vào ngày 14/4 “ông về”, 16/4 “ông đi”. Các ông hiển linh, giúp dân mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, linh ứng, mầu nhiệm, trở thành huyền thoại, với nhiều câu chuyện li kì hấp dẫn.
Nhớ ân điển của đức Thái bà, nhà vua sắc phong: “Dục Đức thánh nương công chúa”. Gia ban 800 quan tiền, cấp 5 mẫu, 4 sào, 8 thước ruộng công. Truyền cho Nhân dân lập đền thờ nơi Mẫu mất, dựng ngôi đình nơi nhà ở, bao phong mĩ tự “Thượng đẳng tối linh”, 4 mùa hương khói. Ông Đặng Chân cùng 2 con được bao phong “Do tồn biệt bản” được phối hưởng phụng thờ. Nhiều triều đại sau này nhớ công lao của bà truy tặng sắc phong ca ngợi công đức. Theo lời kể của ông Nguyễn Thanh Hải thủ từ, có tất cả 16 đạo sắc phong. Đến nay trong dân lưu giữ 6 bản sắc phong các triều đại Lê, Nguyễn.
Mỗi gia đình dòng họ, khi có việc hiếu, việc hỉ, thành tâm biện lễ đến đền khấn bái. Những ngày lễ trọng, có các hoạt động tế lễ, văn hoá nghệ thuật, thể thao, diễn xướng dân gian, chấm thi các lợn thờ, rước lợn thờ. Sinh hoạt lễ hội mang đậm bản sắc văn hoá thuần Việt, thu hút đông đảo khách thập phương về dự.
Trải bao biến cố thăng trầm của thời gian, chiến tranh, giặc giã, ngôi đền bị giặc Pháp san phẳng. Ông Nguyễn Văn Tại, Bí thư Chi bộ kiêm Trưởng thôn, trưởng ban di tích đền cho biết: Thể theo tâm nguyện của người dân, chính quyền cùng dân góp tiền của, công sức, phục dựng đền từ năm 1989. Ngoài tôn tạo khu đền, Nhân dân trong thôn cung tiến hàng trăm chiếc ghế đá. Năm 2005, đền thờ Đức Thánh Mẫu được xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh.
Lạc Dục hôm nay trên đường đổi mới, trường tiểu học 3 tầng khang trang cắt băng khánh thành tháng 5/2018, đạt danh hiệu làng văn hoá năm 2002, về đích Nông thôn mới 2017. Các dòng họ khuyến học khuyến tài, nhiều con em đỗ đạt thành danh: Thạc sĩ, tiến sĩ, nhà giáo ưu tú…
Nguyễn Sơn
