Thôn Bình Xá, xã Bình Phú có lịch sử từ rất lâu đời, một cộng đồng dân cư cổ, một vùng quê “Địa linh nhân kiệt” có truyền thống văn hóa, hiếu học của xứ Đoài. Hiện nay, Bình Phú vẫn bảo tồn được hệ thống các di tích lịch sử, văn hóa đình, chùa, quán,… ở các thôn và nhiều di tích đã được Nhà nước xếp hạng.
Nhân dân Bình Phú luôn có tinh thần yêu nước, đoàn kết, cần cù, sáng tạo trong lao động sản xuất, anh dũng, kiên cường trong đấu tranh bảo vệ quê hương, đất nước. Trải qua các thời kì lịch sử, nhiều danh nhân, khoa bảng là người con của quê hương đã được tôn phong, giữ các chức vụ quan trọng trong triều đình phong kiến, được sử sách lưu danh.
Nhà thờ họ Đặng ở Bình Xá là nơi thờ phụng các vị tiên hiền của dòng họ Đặng qua các thời kì; trong đó có Phụng sự Lê triều Nhị giáp Tiến sĩ Giám sát Ngự sử Đặng Lương Tá. Căn cứ vào những di văn Hán Nôm tại di tích để ước đoán về niên đại: Bức hoành phi và đôi câu đối niên hiệu Thành Thái (năm 1904); Sắc phong có niên hiệu Khải Định năm thứ 9 (1924); bát hương gốm Thổ Hà mang phong cách nghệ thuật thế kỉ XIX và nhiều di vật khác cho thấy, nhà thờ họ Đặng được khởi dựng từ khoảng thời Nguyễn trở về trước, muộn nhất cũng vào khoảng thời gian trước khi có bức hoành phi niên hiệu Thành Thái Giáp Thìn. Năm 1964, di tích được tu sửa và đến năm 2004 tiếp tục được trùng tu. Nhà thờ được xây dựng với kiến trúc nghệ thuật truyền thống, hệ thống di vật, đồ thờ phong phú như Bản Sắc phong, các bức hoành phi, câu đối… có giá trị về văn hóa, khoa học và ý nghĩa lịch sử to lớn.
Cụ Đặng Lương Tá sinh vào những năm đầu của thế kỉ XVI, lớn lên tại thôn Bình, xã Đặng Xá, tổng Nguyên Xá, huyện Thạch Thất, phủ Quốc Oai, tỉnh Sơn Tây xưa. Xuất thân từ gia đình nông dân, với tài cao đức độ, thông minh, cụ sớm có chí dùi mài kinh sử dưới triều Lê Mạc. Năm Kỷ Sửu (1529) niên hiệu Minh Đức thứ 3, triều đình mở khoa thi có 27 người đỗ tiến sĩ, trong đó có 3 người đỗ Đệ nhất Giáp Tiến sĩ cấp đệ, 8 người đỗ Đệ nhị Giáp Tiến sĩ xuất thân, 16 người đỗ Đệ tam Giáp Đồng Tiến sĩ xuất thân. Cụ Đặng Lương Tá đỗ Đệ nhị Giáp Tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp). Khoa Kỷ Sửu niên hiệu Minh Đức 3 (1929) đời Mạc Đăng Dung, cụ làm quan đến Giám sát ngự sử (Chức quan này có từ thời Lê).
Vào triều Nguyễn niên hiệu Khải Định năm thứ 9, Nhà Vua ban Sắc phong (ngày 25/7/1924) cho Hoàng giáp Tiến sĩ Đặng Lương Tá nội dung như sau: “Sắc phong cho thôn Bình, xã Bình Xá, huyện Thạch Thất, tỉnh Sơn Tây phụng sự Đệ Nhị giáp Tiến sĩ Lê triều chức Giám sát ngự sử Đặng Lương Tá phủ quân, được suy tôn là bậc thần bảo vệ nước, che chở cho dân linh ứng. Nay đang dịp lễ tứ tuần đại khánh, Trẫm ban cho Bảo Chiều nhân phong tặng cho tổ tiên các quan nhân dịp lễ Đàm ân, ghi vào sổ tự điển những người được tôn quý phong cho mĩ tự Quang ý (rạng rỡ thuần mĩ) Dực bảo (giúp đỡ bảo vệ), phong cho danh hiệu Trung hưng Trung đẳng thần”. Chuẩn y cho chính quyền, Nhân dân phụng sự thần, thần có trách nhiệm giúp đỡ bảo vệ dân của Trẫm.
Như vậy, Hoàng giáp Đặng Lương Tá được triều đình Nhà Nguyễn sắc phong là Quang ý Dực bảo Trung hưng Trung đẳng thần. Tên tuổi của cụ được lưu danh trên bia đá tại văn bia tiến sĩ triều Mạc tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Cụ đã có công lao trong việc giúp Vua xây dựng Vương triều, giúp xây dựng đất nước thái bình thịnh trị, muôn dân no ấm.
Đặng Tài Tính
