Phát huy vai trò NCT 09/10/2025 15:31
Chỉ trong chưa đầy 20 năm, Việt Nam đã đi từ giai đoạn “già hóa dân số” sang “dân số già” - con số được Tổng cục Thống kê (TCTK) công bố đã gióng lên hồi chuông báo động về một thách thức lớn lao. Năm 2024, cả nước có khoảng 14,2 triệu NCT - từ 60 tuổi trở lên, chiếm khoảng 14% dân số, đến nay, theo dữ liệu dân cư quốc gia con số này đã tăng lên gần 17 triệu người và dự báo đến năm 2030 sẽ xấp xỉ 18 triệu người(4 )và theo Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) đến năm 2050 Việt Nam sẽ có khoảng 25% dân số là NCT(5). Tốc độ già hóa nhanh đặt ra những bài toán chiến lược về an sinh xã hội, thị trường lao động và phát triển bền vững.
 |
| Mô hình làm nước mắm sạch, cho thu nhập cao của bà Hoàng Thị Thương, 73 tuổi ở tổ dân phố Trung Bính, phường Đồng Hới, tỉnh Quảng Trị. |
Trong khi đó, xã hội vẫn nặng về quan niệm “nghỉ hưu là dừng đóng góp”. Cách nhìn này không chỉ làm tổn thương tinh thần của NCT mà còn lãng phí nguồn lực kinh nghiệm, tri thức quý giá. Đại hội XIII, XIV của Đảng đã khẳng định: Phát huy vai trò NCT là một trong những động lực quan trọng của phát triển(6). Chiến lược Quốc gia về NCT đến năm 2035, tầm nhìn 2045 cũng xác định NCT không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn là chủ thể tham gia kiến tạo xã hội(7). Từ đó, đặt ra yêu cầu cấp bách: Phải đổi mới tư duy về việc làm cho NCT trong kỷ nguyên già hóa dân số.
Việt Nam hiện nằm trong nhóm quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới. Theo UNFPA, nếu như Thụy Điển cần 85 năm để chuyển từ “già hóa” sang “dân số già”, Nhật Bản mất 264 năm, Thái Lan 22 năm, thì Việt Nam chỉ mất chưa đầy 20 năm(8). Điều đó đồng nghĩa với thời gian chuẩn bị chính sách thích ứng của nước ta là rất ngắn.
Thực tế cho thấy, già hóa nhanh mang lại nhiều thách thức. Trước hết là sự suy giảm lực lượng lao động trẻ, vốn là động lực cho tăng trưởng kinh tế. Thứ hai là gánh nặng đối với quỹ bảo hiểm xã hội và y tế khi số người hưởng lương hưu, chăm sóc dài hạn tăng lên nhanh chóng. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cảnh báo: Nếu không khai thác được tiềm năng của NCT, Việt Nam có nguy cơ “già trước khi giàu”(9).
Tuy nhiên, bức tranh không chỉ toàn gam màu xám. Người Việt Nam ngày càng sống thọ hơn, với tuổi thọ khỏe mạnh bình quân cao hơn. Tuổi thọ trung bình của người Việt Nam đạt 74,7 tuổi vào năm 2024(10); số năm sống khỏe mạnh trung bình là 65,4(11). Bên cạnh đó, NCT hiện nay cũng có vốn tích lũy nhiều hơn và có nhu cầu tiêu dùng cao hơn. NCT cũng có trình độ học vấn cao hơn so với trước kia. Nhiều người mong muốn tiếp tục lao động, cống hiến. Đây là cơ hội lớn để biến “già hóa” thành động lực phát triển nếu xã hội có cách tiếp cận đúng.
| Già hóa dân số Việt Nam - Số liệu đáng chú ý Năm 2024: Việt Nam có khoảng 14,2 triệu NCT (từ 60 tuổi trở lên), chiếm khoảng 14% dân số(16). Năm 2030: Dự báo Việt Nam có xấp xỉ 18 triệu NCT tăng gần 4 triệu NCT so với năm 2024(17). Năm 2050: Dự báo tỉ lệ NCT sẽ chiếm khoảng 25% dân số Việt Nam(18). Tuổi thọ trung bình người Việt Nam năm 2024 đạt 74 tuổi, trong đó số năm sống khỏe mạnh đạt 65,4 tuổi(19). Việt Nam chỉ mất chưa đến 20 năm để chuyển từ giai đoạn “già hóa” sang “dân số già”, nhanh gấp nhiều lần so với các nước phát triển (Thụy Điển: 85 năm, Nhật: 264 năm)(20). |
Rào cản lớn nhất hiện nay chính là tư duy xã hội về NCT. Lâu nay, khi nhắc đến NCT, phần đông chỉ nghĩ đến hình ảnh nghỉ hưu, hưởng thụ tuổi già. Quan niệm “hết tuổi lao động là hết đóng góp” đã ăn sâu trong cách nghĩ của nhiều tổ chức, cá nhân.
Hệ quả của tư duy này là sự lãng phí khổng lồ. Nhiều chuyên gia, nhà khoa học, cán bộ quản lý dày dạn kinh nghiệm, sau khi nghỉ hưu liền bị gạt ra ngoài guồng quay công việc, cho dù họ vẫn còn sức khỏe, năng lực và mong muốn tiếp tục được cống hiến. Trong khi đó, chính những con người ấy lại được các tổ chức quốc tế, doanh nghiệp nước ngoài săn đón.
Giáo sư Nguyễn Đình Cử, chuyên gia dân số, từng thẳng thắn: “Nếu xã hội không tạo điều kiện để NCT làm việc, chúng ta sẽ bỏ lỡ một nguồn lực đặc biệt quan trọng”. Thực tế ở nhiều cơ quan, sau khi chuyên gia đầu ngành nghỉ hưu, công việc chuyển giao cho lớp trẻ gặp không ít khó khăn vì thiếu sự kèm cặp, cố vấn. Điều này cho thấy, nếu không thay đổi tư duy, chúng ta sẽ tự tay “đóng khung” năng lực quý giá của NCT.
Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã nhấn mạnh việc thích ứng với già hóa dân số và chăm sóc NCT, đồng thời khuyến khích phát huy vai trò của NCT trong đóng góp phát triển kinh tế, xã hội, như một mô hình “già hóa thành công”(12). Dự kiến, Văn kiện Đại hội XIV sẽ tiếp tục đề cập, cụ thể hóa các chủ trương, chính sách này, nhấn mạnh việc sử dụng nguồn lực NCT, đặc biệt là trí thức và những người có kinh nghiệm, trong công cuộc phát triển quốc gia.
| Kinh nghiệm quốc tế về việc làm cho NCT Nhật Bản: Luật khuyến khích lao động đến 70 tuổi; phát triển thị trường “silver market”, nơi NCT vừa là lao động, vừa là khách hàng. Hàn Quốc: Trung tâm việc làm cho NCT phủ khắp các tỉnh, thành phố; mỗi năm tạo hàng triệu việc làm bán thời gian cho NCT. Đức: Chương trình đào tạo lại kỹ năng số; khuyến khích doanh nghiệp sử dụng NCT ở các lĩnh vực dịch vụ, giáo dục, tư vấn. Bài học chung: Chính sách đúng + Thị trường mở + Công nghệ hỗ trợ = NCT tiếp tục đóng góp hiệu quả. |
Luật Người cao tuổi quy định: “NCT được Nhà nước, gia đình và xã hội tôn trọng, chăm sóc và phát huy vai trò trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”(13).
Trong khi Chiến lược Dân số tập trung vào việc giải quyết vấn đề già hóa dân số, bao gồm các chính sách khuyến khích sinh sản để làm chậm quá trình già hóa, đồng thời có giải pháp thích ứng và phát huy nguồn lực từ NCT.
 |
| Các đại biểu Việt Nam và quốc tế trao đổi về kinh tế bạc tại Hội thảo về già hóa dân số ngày 29/8/2025, tại Hà Nội. |
Chiến lược Quốc gia về NCT đến năm 2035, tầm nhìn đến năm 2045(14) đề ra nhiều mục tiêu cụ thể, bao gồm việc khuyến khích NCT có khả năng lao động tham gia thị trường lao động. Các chính sách hỗ trợ và ưu đãi cho các doanh nghiệp sử dụng NCT có kinh nghiệm và tri thức. Đồng thời khuyến khích NCT tham gia các hoạt động chính trị, xã hội, văn hóa, thể thao, cũng như các hoạt động tình nguyện trong cộng đồng”.
Luật Việc làm sửa đổi năm 2025 (hiệu lực từ 01/01/2026) lần đầu tiên có quy định riêng về NCT, cung cấp nhiều chính sách hỗ trợ như tiếp cận vốn vay tạo việc làm, hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng nghề và ưu tiên tham gia việc làm công. Đây cũng là lần đầu tiên trong hệ thống pháp luật việc làm yếu tố tuổi tác được đưa vào danh mục căn cứ xác định các hành vi phân biệt đối xử bị nghiêm cấm trong lĩnh vực việc làm. Các quy định này đánh dấu bước tiến trong việc thích ứng với xu hướng già hóa dân số và bảo đảm quyền lợi cho nhóm lao động đặc thù này.
Nhật Bản, đất nước già hóa nhanh nhất đã sớm điều chỉnh chính sách lao động. Luật khuyến khích làm việc đến 70 tuổi buộc doanh nghiệp tạo điều kiện cho NCT tiếp tục làm việc. Chính phủ Nhật còn thúc đẩy “silver market” (thị trường bạc) - thị trường dành riêng cho NCT, nơi họ vừa là lực lượng sản xuất, vừa là nhóm tiêu dùng chủ lực.
Hàn Quốc cũng là điển hình khi xây dựng Trung tâm việc làm cho NCT ở tất cả các tỉnh, thành phố. Nhờ vậy, mỗi năm hàng triệu NCT có việc làm bán thời gian, khởi nghiệp nhỏ, hoặc tham gia dịch vụ cộng đồng. Mô hình này giảm đáng kể áp lực an sinh, đồng thời giúp NCT duy trì thu nhập và tinh thần.
Ở Đức, chương trình đào tạo lại kỹ năng số cho NCT được triển khai rộng rãi. Người nghỉ hưu có thể học thêm để tham gia các ngành dịch vụ, tư vấn, giáo dục. Nhiều doanh nghiệp Đức còn ưu tiên thuê NCT cho các công việc cần sự tỉ mỉ, kinh nghiệm, độ tin cậy cao.
Bài học chung rút ra từ thực tiễn ứng phó già hóa dân số ở các quốc gia là chính sách đúng đắn, thị trường mở và công nghệ hỗ trợ sẽ giúp NCT tiếp tục đóng góp. Việt Nam hoàn toàn có thể vận dụng linh hoạt các mô hình này để phù hợp với bối cảnh trong nước.
Một là, cần đổi mới mạnh mẽ khung pháp luật. Bộ luật Lao động, Luật NCT và các luật liên quan nên mở rộng phạm vi cho phép NCT tiếp tục lao động sau tuổi nghỉ hưu, với hình thức linh hoạt, có thể làm bán thời gian, tư vấn, cộng tác viên, khởi nghiệp nhỏ. Chính sách thuế, bảo hiểm cũng cần điều chỉnh để khuyến khích doanh nghiệp sử dụng lao động cao tuổi.
Hai là, phát triển mô hình việc làm linh hoạt. Nhà nước có thể phối hợp với doanh nghiệp, Hội NCT để xây dựng “sàn việc làm trực tuyến cho NCT”. Các công việc như tư vấn, dịch thuật, thiết kế, thương mại điện tử, dịch vụ cộng đồng… hoàn toàn phù hợp với NCT có trình độ, đồng thời dễ triển khai trên nền tảng số.
 |
| AHLĐ Trần Mạnh Báo, Chủ tịch Tập đoàn ThaiBinhSeed, 75 tuổi vẫn tạo ra những giống lúa năng suất cao. |
Ba là, đẩy mạnh đào tạo lại và nâng cao kỹ năng số. Trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia, đây là chìa khóa để NCT hòa nhập và tiếp tục lao động. Các lớp học công nghệ dành riêng cho NCT cần được phổ cập tại các trung tâm văn hóa trung tâm học tập cộng đồng.
Bốn là, thúc đẩy hợp tác công - tư để hình thành khu công nghiệp, mô hình sản xuất - dịch vụ thân thiện với NCT. Cùng với đó, khuyến khích NCT tham gia kinh tế tập thể, hợp tác xã, tổ hợp tác, vừa tạo việc làm, vừa tăng tính gắn kết cộng đồng.
Cuối cùng, thay đổi nhận thức xã hội. Truyền thông, giáo dục và hệ thống chính trị cần chung tay xóa bỏ định kiến “NCT là gánh nặng”. Thay vào đó, khẳng định họ là lực lượng lao động đặc biệt, giàu trí tuệ, kinh nghiệm, có giá trị cao đối với sự phát triển bền vững.
Trưởng Đại diện Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA), ông Matt Jackson chia sẻ: Từ góc nhìn của UNFPA, già hóa dân số không chỉ đặt ra thách thức về chăm sóc, an sinh xã hội mà còn mở ra cơ hội to lớn để tận dụng tiềm năng, tri thức và kinh nghiệm của NCT. Việt Nam đang trong giai đoạn “dân số vàng” dần khép lại, vì vậy việc coi NCT như một lực lượng lao động đặc biệt là giải pháp chiến lược để duy trì tăng trưởng và bảo đảm phát triển bền vững. Điều quan trọng là phải thay đổi cách nhìn: Nghỉ hưu không có nghĩa là ngừng cống hiến. Với sức khỏe được cải thiện, tuổi thọ trung bình tăng và sự am hiểu sâu sắc về nghề nghiệp, cộng đồng, NCT có thể tiếp tục đóng vai trò cố vấn, khởi nghiệp, giảng dạy, tham gia các mô hình kinh tế tập thể hay những công việc bán thời gian phù hợp.
UNFPA nhấn mạnh rằng, mọi chính sách liên quan cần dựa trên tiếp cận vòng đời, bình đẳng giới và dựa trên bằng chứng. Điều này bao gồm điều chỉnh luật pháp để mở rộng cơ hội việc làm linh hoạt, thúc đẩy đào tạo lại và kỹ năng số cho NCT, đồng thời khuyến khích khu vực tư nhân và xã hội dân sự đồng hành trong việc tạo việc làm thân thiện. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, khi được tạo điều kiện, NCT không chỉ giảm áp lực cho hệ thống an sinh xã hội mà còn mang lại giá trị gia tăng về sáng tạo, gắn kết xã hội và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ.
“Từ thực tiễn Việt Nam, UNFPA tin rằng, việc phát huy vai trò NCT trong kỷ nguyên già hóa dân số sẽ góp phần quan trọng để biến thách thức thành động lực phát triển, bảo đảm một xã hội công bằng, hòa nhập và giàu nhân văn”, ông Matt Jackson nói.
Bà Trần Bích Thủy, Giám đốc Quốc gia Tổ chức HelpAge International (Tổ chức Hỗ trợ NCT Quốc tế - HAI) tại Việt Nam nhấn mạnh “Phát huy NCT - nguồn lực vàng cho phát triển và lợi tức nhân khẩu học lần hai”. Theo bà, NCT không phải là “gánh nặng”, mà là nguồn lực quý giá với kinh nghiệm, kiến thức và trách nhiệm xã hội sâu sắc. Ngân hàng Thế giới dự báo: Tốc độ tăng trưởng dài hạn của Việt Nam trong giai đoạn 2020 -2050 sẽ giảm 0,9 điểm phần trăm so với 15 năm trước, chủ yếu do tác động của già hóa dân số(15). Con số này là lời nhắc nhở rõ ràng: Muốn duy trì đà phát triển, bên cạnh các giải pháp khác, Việt Nam phải phát huy tối đa tiềm năng đóng góp của NCT.
Thực tế cho thấy, vai trò của NCT không chỉ nằm ở công việc tại các doanh nghiệp. Họ đang hằng ngày làm ra giá trị qua chăm sóc gia đình, trông giữ cháu, duy trì ruộng vườn, sản xuất nhỏ hay tham gia các hoạt động văn hóa, xã hội tại cộng đồng. Đây là những đóng góp thường bị “vô hình hóa”, chưa được tính đúng, tính đủ trong nền kinh tế. Để khai thác hết “mỏ vàng kinh nghiệm” này, Việt Nam cần rà soát và tháo gỡ các rào cản về thể chế, thủ tục và định kiến xã hội đang hạn chế sự tham gia của NCT, từ đó công nhận và hỗ trợ họ trong cả khu vực chính thức lẫn phi chính thức.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, khi chính sách tạo điều kiện để NCT tiếp tục tham gia vào các hoạt động kinh tế - xã hội, lợi ích mang lại là “ba bên cùng thắng”: NCT có thêm thu nhập và sự tự tin, gia đình và xã hội giảm gánh nặng an sinh, còn nền kinh tế có thêm nguồn lực lao động bền bỉ, có trách nhiệm và đáng tin cậy. Do vậy, bên cạnh ưu đãi thuế, bảo hiểm hay hỗ trợ doanh nghiệp, Việt Nam cần mở rộng chính sách khuyến khích NCT tham gia sinh kế cộng đồng, dịch vụ xã hội, nông nghiệp, kinh tế hộ gia đình và các mô hình khởi nghiệp nhỏ phù hợp với điều kiện tuổi tác và sức khỏe.
HelpAge International kêu gọi một cách tiếp cận toàn xã hội: Chính phủ, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội, cộng đồng, gia đình và bản thân NCT cùng hợp lực xây dựng môi trường để mọi đóng góp của NCT, dù ở quy mô nào, đều được khuyến khích và trân trọng. Điều này không chỉ giúp giảm tác động kinh tế từ già hóa mà còn mang lại sức sống, giá trị và đồng thuận cao giữa các thế hệ.
Một bài học xuyên suốt từ kinh nghiệm quốc tế là, càng sớm tạo cơ hội cho NCT tiếp tục lao động và tham gia xã hội, quốc gia càng tận dụng được “lợi tức nhân khẩu học lần hai”. Việt Nam đang bước vào giai đoạn quyết định. Nếu biết khơi dậy và tổ chức tốt nguồn lực vàng này, chúng ta sẽ không chỉ vượt qua thách thức của già hóa, mà còn kiến tạo một xã hội bao trùm, nơi mọi thế hệ cùng chung tay xây dựng tương lai”.
“Chăm lo cho NCT không chỉ là nghĩa cử nhân văn, mà còn là yêu cầu sống còn của phát triển bền vững” - đó phải là thông điệp xuyên suốt để mỗi cấp ủy, chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng hành động quyết liệt hơn. Đổi mới tư duy hôm nay chính là bảo đảm tương lai vững vàng cho ngày mai.
(1) https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health
(2) https://vtv.vn/the-gioi/so-nguoi-tu-60-tuoi-tro-len-tren-the-gioi/
(3) https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health/
(4) https://www.mpi.gov.vn/2025/dieu-tra-dan-so-va-nha-o-giua-ky-2024/
(5) https://vietnam.unfpa.org/
(6) https://www.quanlynhanuoc.vn/2025/chinh-sach-xa-hoi-doi-voi-nguoi-cao-tuoi/
(7) https://baochinhphu.vn/chien-luoc-quoc-gia-ve-nct-2035-tam-nhin-2045/
(8) https://asiapacific.unfpa.org/en/news/population-ageing-viet-nam-challenges-country/
(9) https://vietnamnet.vn/en/16-million-vietnamese-may-not-have-a-pension-by-2030/
(10) https://www.nso.gov.vn/du-lieu-va-so-lieu-thong-ke/2025/ket-qua-dieu-tra-dan-so-va-nha-o-giua-ky-nam-2024/
(11) WHO, 2021
(12) https://baochinhphu.vn/toan-van-nghi-quyet-dai-hoi-dai-bieu-toan-quoc-lan-thu-xiii-cua-dang/
(13) https://thuvienphapluat.vn/luat-nct-moi-nhat-2025-va-van-ban-huong-dan-luat-nct/
(14) https://vanban.chinhphu.vn/
(15 )World Bank, 2021
(16) https://www.mpi.gov.vn/2025/dieu-tra-dan-so-va-nha-o-giua-ky-2024/
17 https://www.mpi.gov.vn/2025/dieu-tra-dan-so-va-nha-o-giua-ky-2024/
18 https://vietnam.unfpa.org/
19 WHO, 2021
(20) https://asiapacific.unfpa.org/en/news/population-ageing-viet-nam-challenges-country/
