 |
| Đường vào bản Hoa Tiến |
Ngược nguồn thời gianTừ đầu thế kỷ XX, một số nhà khoa học người Pháp đã tiến hành khảo sát, thăm dò vùng Phủ Quỳ, tỉnh Nghệ An, trong đó có những hang động thuộc địa bàn Quỳ Châu như:
Thẳm Có Ngụn, Thẳm Quái, Thẳm Ké Xăng ở Châu Bính;
Thẳm Ồm,
Tôn Thạt, Thẳm Chạng ở Châu Thuận;
Thẳm Bua ở Châu Tiến;
Thẳm Tung Quèn ở Châu Bình. Tại những nơi này, những di vật thời tiền sử như rìu, cuốc, dao...được thu nhặt nhiều nhất là vùng Tà Chum (Châu Tiến), Tà Sỏi, Kẻ Bỏn, Tà Lạnh, Na Cà Đồng Minh (Châu Hạnh) và thị trấn Tân Lạc.
Tiếp đó, theo những cuộc thiên di cách đây cả ngàn năm, tổ tiên người Thái đã từ Trung Quốc vào Việt Nam. Sau đó, dù có sớm muộn khác nhau, người Thái thuộc các nhóm Hàng Tổng, Táy Mười, Táy Thanh (Mán Thanh) đã đến định cư ở Quỳ Châu vào đầu thế kỷ XIV. Qua thời gian dài, họ đã hình thành nên một cộng đồng tộc người có số lượng cư dân đông nhất ở Quỳ Châu, có vai trò và ảnh hưởng quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Trên vùng đất cổ với cộng đồng người Thái chiếm gần 80% dân số này vẫn tồn tại những huyền tích về cuộc giao tranh giữa thần Núi (Phí Nu Phá hủng) và thần Nước (Phí Nặm huồi hạ) hay chuyện tình thấm đẫm màu huyền sử của Tạo Khủn Tinh và Nàng Ni.
| |
| “Cọn nước”, một nét đặc trưng của đồng bào người dân tộc Thái tại Châu Tiến |
Trầm tích đất xưaBây giờ, sau 600 năm, mà đúng ra là cả vạn năm từ khi bắt đầu có dấu hiệu của loài người nơi đây, Quỳ Châu vẫn phần nào giữ được hồn cốt của một miền đất cổ. Vẫn còn đó Hang Bua ở miền đất cổ Chiềng Ngam, nơi trước đây lưu dấu rất nhiều cổ vật người xưa, giờ trở thành một lễ hội đầy linh thiêng, màu sắc để mời gọi bạn bè. Vùng đất cổ Chiềng Ngam ngày nay thuộc địa bàn xã Hoa Tiến. Đứng từ phía thượng nguồn sông Hiếu nhìn qua lớp lớp vàng của ruộng lúa và rơm đang mùa thu hoạch tháng Năm này, đã thấy những nếp nhà sàn cổ san sát bên nhau. Riêng cụm bản Hoa Tiến 1 và 2 vẫn được xem là nơi có nhiều nhà sàn cổ nhất. Như bản Hoa Tiến 2 có đến 162 ngôi, hầu hết đều được làm từ hàng chục năm trước, có ngôi đã trải qua đến mấy đời người, tất thảy đều kiên cố, rộng rãi, cột bằng gỗ quý lớn và chắc, được chôn sâu xuống đất. Cụ Sầm Văn Duẩn, trưởng bản Hoa Tiến 2 không giấu nổi tự hào "Nhà sàn cổ của Hoa Tiến không phải bản người Thái khác nào cũng làm được đâu, bởi từ xưa ông bà đã định sẵn việc làm nhà cửa cả rồi". Theo cụ Duẩn, thì nhà sàn người Thái (
hướn hạn phủ táy) bao giờ cũng làm số gian lẻ, hai đầu hồi -
"tụp cống" khum khum như mai rùa, gắn với truyền thuyết về thuở khai thiên lập địa, thần rùa
"Pua tấu” dạy cho người Thái biết cách làm nhà theo hình rùa đứng. Người Thái có câu:
"Khửn song phái/ cái song đay" - tức là mở hai cửa/ đi hai thang. Nhà người Thái cổ bao giờ cũng có hai cầu thang:
"Tang chan" và
"Tang quản".
"Tang chan" ở cuối nhà, bên trái dành cho phụ nữ lên xuống.
"Chan" là phần sàn nhà được nối dài ra ngoài trời. Đây là nơi các mẹ, các chị, các em...thường ngồi chơi lúc nhàn rỗi, thêu thùa, cầu thang này bao giờ cũng mang số lẻ, thường là 9 bậc, ứng với 9 vía.Cầu thang dành riêng cho nam giới -
"tang quản" ở đầu nhà, thường có 7 bậc ứng với 7 vía.
Anh Sầm Văn Sơn, bản Hoa Tiến 1 kể rằng "Để làm nhà sàn, ngày xưa bà con vào rừng tìm những cây gỗ tốt nhất, to nhất đem về chế tác thành cột nhà. Bởi cột nhà to, chắc chôn xuống đất sâu mới có thể chống chọi thời tiết khắc nghiệt vùng cao, nhất là trong mùa mưa khi tố lốc thường xuyên xuất hiện ". Anh cho biết thêm, nhiều nhà sàn được làm bằng gỗ táu hàng trăm năm trước, kết cấu hoàn toàn theo kiểu nhà cổ, đến giờ vẫn rất chắc chắn. Những ngôi nhà sàn như thế này, không dễ gì để người miền khác hay các "đại gia" đến tìm cách gạ gẫm mà mua được. Bởi đơn giản, đó chính là một phần hồn cốt, là niềm tự hào của những người sống trên vùng đất cổ. Như một câu ca xưa đã nói
"hướn đi tẳng cang tèn/ hướn én tẳng cang vên/ lốm luông pặt bấu chại/ lốm hại pặt bấu pay" (Nhà tốt dựng nơi cao ráo/ nhà đẹp dựng giữa mường/ gió to thổi không xiêu/ bão lớn không lay động).
Hoa Tiến là bản được công nhận là Làng văn hóa từ cách đây hơn 2 thập kỷ. Bởi ngoài nhà sàn cổ thì nơi đây còn lưu giữ được một "nền" dân ca, dân vũ khá sôi động. Hằng đêm, những ngôi nhà sàn lớn của ông Sầm Văn Duẩn, hay của anh Sơn, sau giờ thu hoạch mùa màng là lúc lên đèn để bắt đầu lời ca tiếng nhạc thấm đẫm những làn điệu Thái cổ. Trong một đêm như thế, chúng tôi được nghe nghệ nhân Sầm Thị Xuân hát nhuôn lời cổ "K
hẩu mướng lẹ chụm mương bon bê, bản mị lông phướng long mượng mị cảng phướng cúng...”. (Vào bản ca ngợi bốn phương, vào mường ca ngợi bốn bể). Nhưng, điều quan trọng là không chỉ tiếng hát, lời ca, điệu múa mà cơ bản những nét bản sắc riêng đều được đồng bào nơi đây lưu giữ cẩn trọng. Từ những hoa văn rực rỡ trên thổ cẩm cho đến cách ứng xử, ngôn ngữ. Việc giữ gìn và phát huy bản sắc đã được cộng đồng và các đoàn thể vào cuộc một cách đầy ý thức và trân trọng với tiền nhân. Ngay như việc truyền dạy chữ Thái Lai Tay, Lai Pao, cứ mỗi lớp 30 - 40 người được học xong lại quay ra dạy tiếp cho những người mới. Điều này, theo ông Sầm Văn Thái, một người giữ được nhiều vốn quý âm nhạc của người Thái ở bản Hoa Tiến, đó là cách để nhiều người cùng biết, biết một lần rồi lại biết 2 lần (khi dạy lại), càng làm khó có thể quên được.
Giữ lấy ngàn nămNgày nay, khi du lịch cộng đồng, sinh thái đang "lên ngôi" trong ngành "công nghiệp không khói", miền Tây xứ Nghệ trở thành vùng đất có nhiều tiềm năng. Quỳ Châu với những lợi thế sẵn có của mình, nếu biết đầu tư tốt sẽ trở thành địa phương phát triển về du lịch văn hóa và du lịch bản sắc. Trong cuộc trao đổi với phóng viên, ông Lang Văn Chiến, Bí thư Huyện ủy Quỳ Châu cho biết: Hiện ở cụm bản Hoa Tiến, huyện đang có đề án xây dựng 1 làng Thái cổ, trong đó có làng nghề dệt thổ cẩm. Huyện vừa tổ chức cho bà con tham quan mô hình ở Mai Châu (Hòa Bình) về du lịch cộng đồng ..Ngoài ra, Tổ chức JICA (Nhật Bản) cũng đã chọn Hoa Tiến là điểm để đầu tư xây dựng hình thức du lịch cộng đồng. Đã có nhiều đoàn khách du lịch trong và ngoài nước về Quỳ Châu chọn mô hình home stay (ở tại nhà người địa phương).
Tuy nhiên, theo ông Lang Văn Chiến, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa ở Quỳ Châu vẫn còn có nhiều việc chưa làm được. Thí dụ như trước đây, có 1 CLB S
uối nhuôn của huyện nhằm bảo tồn những giá trị về dân ca, dân nhạc, dân vũ của đồng bào Thái. CLB này hàng quý thường được Trung tâm Văn hóa huyện mời về để giao lưu, tập các làn điệu cho con em, nhân dân trong huyện. Nhưng qua thời gian, hoạt động này đã bị mai một dần. Mà đó cũng không phải là trường hợp duy nhất.
| |
| Rượu cần, là văn hóa đồng bào Thái tiếp đãi khách xa |
Chúng tôi còn được biết, việc học chữ Thái Lai Tay, ngoài cụm bản Hoa Tiến và một vài chỗ khác, bà con có ý thức trân trọng. Còn nhiều bản, thường rơi vào cảnh "chữ ông bà trả lại cho thầy". Hoặc như các nghệ nhân Sầm Thị Xuân, Sầm Văn Dần, kho tàng âm nhạc sống của người Thái ở Hoa Tiến, bà Sầm Thị Bích, Chủ nhiệm Hợp tác xã làng nghề thổ cẩm - một nét văn hóa của bản Hoa Tiến 1...đều là những người sắp trở thành "muôn năm cũ" và những người như thế bây giờ chỉ đếm được trên đầu ngón tay. Việc nối tiếp, trao truyền những giá trị vô giá đó cho thế hệ tiếp nối rất cần một sự quan tâm lớn lao của chính quyền, của cộng đồng. thí dụ như, vai trò của già làng, trưởng bản là rất lớn; chính họ đã động viên thuyết phục cháu con, mọi người tự nguyện hiến đất nhường đường, bỏ công, cát sỏi vật liệu để xây dựng quê hương. Vậy thì phải nên từ họ để vận động cháu con gìn giữ, bảo tồn văn hóa cha ông.
Ông Vi Văn Tiến, Phó Chủ tịch UBND huyện Quỳ Châu cho biết: "Ở Quỳ Châu, không riêng gì các bản ở Châu Tiến mà còn có rất nhiều bản khác vẫn lưu giữ nguyên vẹn đầy đủ các nét văn hóa truyền thống. Với chúng tôi, việc bảo tồn các giá trị văn hóa cần gắn liền với việc xây dựng làng, bản, khối văn hóa cũng như gắn liền với các tiêu chí văn hóa của Chương trình xây dựng nông thôn mới".
Hiện toàn huyện đã xây dựng được 102/145 làng, bản, khối văn hóa. Ngoài ra, huyện tập trung chỉ đạo thực hiện ở 2 xã Châu Tiến và Châu Thuận nhằm tạo điểm sáng có tác động lan tỏa. Đó là triển khai xây dựng sân vận động, thiết chế văn hóa đồng bộ, mở lớp chữ Thái Lai Tay, duy trì các đội văn nghệ, Huyện cũng thường xuyên tổ chức các hội diễn, hội thi làng, bản, khối văn hóa ..Nhưng như thế vẫn còn chưa đủ đối với miền đất lưu giữ biết bao giá trị văn hóa như mường Chiềng Ngam - Quỳ Châu.
Trần Hải
