Năm Giáp Thìn (257 trước Công nguyên) Thục Vương sau khi dẹp yên bờ cõi xưng là An Dương Vương, cải Quốc hiệu là Âu Lạc, đóng đô ở Phong Khê (nay thuộc huyện Đông Anh, Hà Nội). Hai năm sau, An Dương Vương xây thành Cổ Loa, lãnh đạo người Âu Lạc làm cuộc kháng chiến chống quân Tần. Nhà Tần suy, Triệu Đà đem quân sang đánh nước Âu Lạc, nhưng nhờ có nỏ thần, bắn một phát giặc chết hàng vạn tên, nên Triệu Đà chịu thất bại bèn dùng kế hòa hoãn cho con trai Trọng Thủy sang lấy Mỵ Châu con gái An Dương Vương.
Lấy được Mỵ Châu, Trọng Thủy hỏi dò vợ: “Bên Âu Lạc có tài gì mà không ai đánh được”. Mỵ Châu kể chuyện cái nỏ và lấy cho chồng xem. Trọng Thủy lấy móng thần Kim Quy, thay cái lẫy giả vào nỏ rồi về báo với cha. Trước khi về, Trọng Thủy hỏi Mỵ Châu: Ta về nếu có giặc biết nàng đâu mà tìm. Mỵ Châu bảo: “Thiếp có chiếc áo lông ngỗng, đi đến đâu thiếp lấy lông rắc dọc đường”.
Trọng Thủy về tâu với cha, Triệu Đà khởi binh sang đánh Âu Lạc. An Dương Vương cậy có nỏ thần đợi khi giặc đến chân thành mới đem ra bắn, thấy không còn hiệu nghiệm nữa. An Dương Vương đem Mỵ Châu lên ngựa chạy về phía Nam. Chạy đến núi Mộ Dạ (thuộc huyện Đông Thành, tỉnh Nghệ An) sát bờ biển, vua thấy giặc đuổi kíp quá, mới khấn Kim Quy lên cứu. Kim Quy nói rằng: “Giặc ngồi sau lưng nhà vua đấy!”. An Dương Vương uất quá rút gươm chém Mỵ Châu rồi nhảy xuống biển tự tử. Nước Âu Lạc rơi vào tay quân thù.
Chưa có tài liệu nào ghi đền thờ An Dương Vương xây dựng năm nào, nhưng theo Nhân dân địa phương và các cụ lão nho cho rằng, trước đây chỉ là một ngôi miếu nhỏ nằm ở núi Đầu Cân. Đến thời Hậu Lê mới chuyển lên núi Mộ Dạ gọi là đền Cuông. Đền Cuông nằm lưng chừng núi Mộ Dạ, sát quốc lộ 1A đứng dưới trông lên cổng tam quan cao vời vợi, nguy nga, cấu trúc kiểu chữ tam, có bái đường, trung điện, thượng điện. Ngọn núi dựng đền Cuông có dáng “Phượng hàm công” (con phượng ngậm thư), phía sau là biển cả mênh mông. Vào đền sẽ thấy hai câu đối ở mặt ngoài cột nanh của Hoàng giáp Đặng Văn Thụy: Vạn cổ anh linh khai cố quốc/ Cửu trùng cung điện đối Cao sơn. Nghĩa là: Ngàn năm văn hiến khai Tổ quốc/ Cửu trùng cung điện sánh Cao sơn. Qua cổng tam quan có tác môn, tả vu, hữu vu, bái đường. Bái đường một ngôi nhà ba gian hai hồi, một bức hoành phi treo ở giữa đề 4 chữ: “Viêm phương triệu tích” (phương Nam dựng sự tích) do Phạm Phú Thứ bái phụng. Dưới hoành phi là một hương án cao to; dưới chân hương án là giếng Ngọc. Tương truyền, giếng Ngọc ngày xưa thông ra biển. Bái đường nằm sát Trung điện. Trung điện có tường bao quanh hai câu đối hai đầu hồi có vẽ cuốn thư. Bàn thờ đặt giữa thờ tướng Cao Lỗ.Từ Trung điện qua một cái sân nhỏ đến Thượng điện, đây là nơi thờ An Dương Vương. Trước điện có ba chữ “Phối cao thiên” (sánh với trời cao). Thượng điện kiến trúc theo kiểu nhà gác chếnh, mẹ tròn, con vuông, nhà nhỏ hơn, cột to hơn. Tượng của An Dương Vương đúc bằng đồng đặt ngay phía trước, lớn bằng người thực, mặc triều phục, trông uy phong lẫm liệt. Cung thờ An Dương Vương ghép ván, sơn màu đỏ vẽ hình trang trí, bài vị phủ vải điều. Bức hoành phi treo trên cao có ba chữ: “Tế như tại” (Tế ngài như còn sống ở đây).Đền thờ An Dương Vương đẹp, cổ kính nguy nga, linh thiêng quanh năm cây cối xanh tươi.
Hằng năm vào ngày 15/2 Âm lịch người dân khắp cả nước về đây dự Lễ hội đền Cuông. Nhưng trước, ngày 12/2 Âm lịch tổ chức Lễ khai quang: Dâng hương xin các vị về trời để Nhân dân dọn dẹp trong đền các khu vực xung quanh chuẩn bị cho Lễ hội được chu đáo. Tiếp sau đó, Lễ cáo trung thiên tổ chức sau khi kết thúc công việc dọn dẹp. Lễ yết diễn ra tối 14/2 Âm lịch, vào lúc 22 giờ khuya trở đi. Nhưng nay theo yêu cầu của bà con địa phương thường tổ chức khoảng 17 giờ ngày 14/2 Âm lịch. Lễ yết gồm 6 bước, tiến hành qua 35 lần xướng. Nội dung Lễ yết là xin phép được mở Lễ và mời các ngài về dự Lễ.
Lễ rước có 3 phần: Rước vua và công chúa vi hành; rước kiệu từ nhà thờ họ Cao và đình Xuân Ái về đền Cuông. Lễ đại diễn ra sáng ngày 15/2 Âm lịch. Buổi Lễ diễn ra nhịp nhàng giữa Đông xướng, Tây xướng, nhạc công, người hành lễ. Kết thúc phần hành lễ mở cửa tam quan cho Nhân dân vào thắp hương. Lễ tất tổ chức vào ngày 16/2 Âm lịch.
Phần hội tổ chức nhiều trò chơi dân gian như chơi cờ, thi, vật, hoạt động văn nghệ, hát chầu văn.
Lễ hội đền Cuông nhắc nhở mọi người, vì mất cảnh giác mà sụp đổ một triều đại hùng mạnh, bài học đã ngàn năm nhưng vẫn còn tính thời sự.
Bài và ảnh Hải Hưng
