Trăm năm đá hóa vàng son

Đá núi - phận người

Những tiếng leng keng chan chát, những tiếng máy chói tai xoắn xuýt vào vân đá, những đôi tay sần chai vì búa đục, vì đá núi, những khoảng hở da thịt vương trắng bụi đá, người thợ đá Non Nước (Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng) miệt mài tạc dựng những sản phẩm mĩ nghệ đặc biệt riêng có của xứ sở nổi danh này. Non Nước ngũ hành sơn là danh thắng cấp quốc gia, ở đó có những di sản của tiền nhân để lại như lễ hội Quán Thế Âm thu hút hàng vạn du khách, là chùa Linh Ứng Ngũ Hành Sơn, là phong cảnh đẹp cùng nhiều hang động huyền bí như động Âm Phủ, Huyền Không, Huyền Vi, Vân Thông, Vọng Giang Đài… cả Ma Nhai Ngũ Hành Sơn, một Di sản tư liệu thuộc chương trình Kí ức thế giới. Và ở đó, có cả một làng nghề thủ công gần 400 năm tuổi được định danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Phận đá gắn với đời người, những nỗi cực nhọc của nghề đá chẳng mấy người hiểu được. Dưới bàn tay lành nghề của các nghệ nhân tại Làng đá Non Nước Đà Nẵng, những khối đá khổng lồ được gọt giũa, chăm chút và điêu khắc thành những tác phẩm nghệ thuật. Nghệ nhân Mai Thanh Thiện, người có nhiều năm gắn mình với đá núi ở Ngũ Hành Sơn này bộc bạch, để tạo ra một sản phẩm đá mĩ nghệ hoàn chỉnh cần rất nhiều thời gian và có cả quá trình. Nhiều công đoạn phức tạp như tìm mặt phẳng tạo chân đế, xác định điểm chuẩn để tạo hình, vẽ phác thảo lên giấy rồi mới vẽ lên mặt đá hoặc in trực tiếp trên đá. Đối với những sản phẩm kì công mang tính nghệ thuật cao, đòi hỏi người thợ phải thực hiện chúng trên đất sét, sau đó mới bắt đầu chính thức khắc. Sau khi phôi hoàn thiện, thợ sẽ chạm hình nét trang trí hoa văn, đánh bóng sản phẩm. Ở bước này, quan trọng nhất là tạo nét sản phẩm và trang trí, yêu cầu thợ khắc thực hiện thật chính xác và tỉ mỉ và phải có kĩ thuật điêu luyện.

Ẩn sau vẻ đẹp tinh xảo của những bức tượng đá trắng là bao giọt mồ hôi nhọc nhằn của những người thợ điêu khắc tài hoa. Một ngày bắt đầu khi những tia nắng đầu tiên len lỏi qua những mái xưởng phủ đầy bụi đá trắng xóa. “Lúc mới bắt đầu, tôi thường bị búa xoẹt vào tay, đá dăm văng vào mặt hay những tai nạn nghề nghiệp khác diễn ra như cơm bữa. Có những trường hợp tai nạn như bị đá nghiêng đổ đè vào người, vào chân tay đã xảy ra. Và nguy hiểm nhất vẫn chính là bụi đá phải hít thở vào dù có trang bị bảo hộ khiến sức khỏe bị suy giảm nếu làm lâu ngày”, nghệ nhân chạm khắc đá Phan Thiên chia sẻ.

Sống lại những huy hoàng

Mấy trăm năm thịnh suy của làng nghề, giữ được cho mai sau đâu phải ngày một ngày hai mà được đắp đổi bằng nhiều đời, bằng nỗ lực của từng người, bằng xương máu, mồ hôi công sức, bằng cả những ý tưởng và những đôi tay tài hoa. Nghề đá khởi nguyên từ cụ Huỳnh Bá Quát di cư từ xứ Thanh Hóa vào, lập làng Quán Khái Đông Giáp và Quán Khái Tây Giáp từ thế kỉ XVIII. Rồi nối tiếp đó là những dòng họ như tiền hiền tộc Huỳnh, tiền hiền tộc Lê, tiền hiền tộc Nguyễn Quang… cùng với đó là những thợ đá nổi danh khắp trong Nam ngoài Bắc, như cụ Huỳnh Bá Triêm (còn gọi là ông Cửu Đàn), cụ Hương Sum (tức cụ Huỳnh Đàn) cùng hàng ngàn người thợ đá khác tiếp nối biết bao thế hệ với những nghệ nhân tiêu biểu của làng nghề hôm nay như Nguyễn Long Bửu, Nguyễn Việt Minh, Nguyễn Sang, Lê Bền…. Từ những sản phẩm thông dụng ban đầu phục vụ nhu cầu sinh hoạt hằng ngày của đời sống như cối đá, ấm chén, các tượng nhỏ để trang trí... đến pho tượng đá cực kì ấn tượng như tượng Phật Bà Quan Âm, tượng Nữ thần Chămpa, sư tử đá, tì hưu hay những bức tượng đá cao 5-7m được đục đẽo, chạm khắc sống động đến từng chi tiết nhỏ, cùng với đó là những sản phẩm đá trang trí xây dựng độc đáo, đẹp mắt.

Nhọc nhằn mà khéo léo, miệt mài mà dụng tâm, tài hoa mà bụi bặm, những người thợ đá Non Nước đã định hình cho xứ sở mình một làng nghề, một di sản trao truyền từ đời trước cho đời này và cả nhiều đời sau nữa. Từ vài người thợ đá ban đầu mấy trăm năm trước, đến bây giờ Non Nước đã có hơn 20 doanh nghiệp và 475 cơ sở sản xuất kinh doanh lớn nhỏ, cùng với đó là hơn 3.000 người làm công việc chế tác đá mĩ nghệ. Các sản phẩm của làng đá Non Nước không chỉ được nhiều người dân trong nước biết đến và đặt mua, mà còn được xuất khẩu đến các thị trường lớn trên thế giới như Mỹ, Nhật Bản, châu Âu. Hiện nghề đá mĩ nghệ Non Nước là một trong những ngành sản xuất mang lại lợi ích kinh tế khá cao cho quận Ngũ Hành Sơn. Hằng năm, làng nghề xuất ra thị trường khoảng 100.000 sản phẩm, doanh thu khoảng từ 700 đến 1.000 tỉ đồng, đóng góp hiệu quả vào kinh tế địa phương.

Ông Lưu Vạn Tâm Anh, Trưởng ban Quản lí làng nghề đá mĩ nghệ Non Nước cho biết, để bảo vệ môi trường và giúp Làng nghề đá phát triển mạnh mẽ hơn, chính quyền địa phương đã quy hoạch các hộ sản xuất nhỏ lẻ vào một khu sản xuất cách nơi cũ khoảng 2km. Làng mới được xây dựng trên diện tích 35ha, với kinh phí đầu tư 154 tỉ đồng để mọi người tập trung sản xuất.

Trước đây nguyên liệu phục vụ sản xuất của làng nghề được khai thác từ núi Ngũ Hành Sơn, nhưng trước nguy cơ mất đi một danh thắng lịch sử văn hóa, TP Đà Nẵng đã nghiêm cấm việc khai thác đá. Nguồn đá nguyên liệu được đưa về từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa, Quảng Nam, Ninh Bình và nhập khẩu từ nước ngoài về. Bây giờ cái tên “Đá Non Nước” hiểu một cách đơn giản là tượng đá được sản xuất tại làng đá Non Nước, chứ không phải tượng đá được làm bằng chất liệu từ đá núi Non Nước. Nhưng cũng có một thực trạng khiến nhiều người băn khoăn, đó là trên thị trường có nhiều cửa hàng lấy tên thương hiệu “Đá Non Nước” để buôn bán. Trên sản phẩm đá mĩ nghệ hầu như không có ai để logo thương hiệu là Đá Non Nước hoặc tên cơ sở sản xuất ra sản phẩm. Đây cũng là vấn đề mà chính quyền địa phương và các cơ sở tại Làng nghề Non Nước đang tìm cách giải quyết.

Nằm nép mình bình yên dưới chân Ngũ Hành Sơn, làng đá Non Nước như một nét vẽ mộc nhưng đầy sức sống để tạo nên bức tranh hoàn hảo của sông núi hữu tình. Không những thế, từ bàn tay tài hoa của những con người nơi đây, đã biến những khối đá từ núi Ngũ Hành xù xì thành những tác phẩm chạm khắc tinh tế đầy sức sống.