Các cụ kể, bà là người sắc nước hương trời, lại có tài văn thơ. Vào năm 1630 khi chúa Trịnh Tráng ngược dòng sông Hồng về các địa phương để phân bổ quan lại khi đi ngang qua vùng Đường Lâm nghe được câu ca của một người con gái: Tay cầm bán nguyệt xênh xang/ Nửa lo việc nước nửa toan việc nhà.
Nghe thấy vậy, Chúa Trịnh Tráng cho rằng đây là người con gái thôn quê nhưng trong câu ca lại có hàm ý sống vì dân vì nước. Vì vậy ông cho đón bà vào cung và trở thành cung phi được chúa Trịnh Tráng sủng ái nhất. Bà ở trong phủ chúa Trịnh Tráng từ năm 1632 - 1657.
Năm 1632 bà về thăm quê hương nhìn thấy cảnh chùa Mía quê nhà điêu tàn nên đã dùng số tiền của mình và vận động các thiện nam tín nữ hưng công xây dựng lại có hình dáng như ngày hôm nay.
Bà cũng là người lập nên chợ Mía, bến phà Hà Tân khai thông buôn bán vùng ven sông Hồng. Để tưởng nhớ công lao của bà, Nhân dân trong vùng lập một đền phủ thờ bà và tôn là bà chúa của một vùng. Ban thờ bà cũng là một ban thờ khá quan trọng trong chùa. Lễ hội đền phủ bà chùa Mía được tổ chức vào ngày 30/12 âm lịch hay còn gọi là lễ trừ tịch.
Chùa Mía xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây, TP Hà Nội.
Ban đầu, chùa có quy mô nhỏ, được xây dựng từ xa xưa, gác chuông là ngôi nhà 3 gian làm theo kiểu chồng diêm 2 tầng 8 mái. Các góc mái đều gắn đao triện. Sàn nhà bằng gỗ, ở tầng gác có hàng lan can tiện. Các ván long, xà nách đều được bào xoi cạnh và chạm trang trí đề tài hoa lá. Trên gác treo một quả chuông đúc năm Cảnh Hưng thứ 4 (1743) và một khánh đồng đúc năm Thiệu Trị thứ 6 (1864).
Gần gác chuông và cây đa cổ thụ là tòa bảo tháp Cửu phẩm Liên Hoa cao 13m thờ vọng Xá Lợi đức Phật.
Trong tiền đường, ở gian phải có tấm bia nói về việc trùng tu chùa năm 1632 của bà Chúa Mía. Bia trang trí đẹp, cao hơn 1,6m, rộng 1,2m, dựng trên lưng một con rùa. Gian trái tiền đường có bàn thờ chúa Liễu Hạnh. Sau tiền đường là chùa Trung, tiếp theo là chùa Thượng - hậu đường. Có hai dãy hành lang nối chùa Trung và chùa Thượng, bao quanh lấy Phật điện .
Chùa Trung và chùa Thượng còn giữ được bộ khung gỗ có nhiều phần điêu khắc từ thế kỉ XVII.
Chùa Mía có 287 pho tượng lớn, nhỏ, trong đó có 6 pho tượng đồng, 106 pho tượng gỗ và 174 pho tượng bằng đất luyện được sơn son thếp vàng. Ở chùa Trung có hai pho tượng Hộ pháp lớn và 8 pho tượng kim cương. Các pho tượng võ tướng đang trong tư thế chuẩn bị chiến đấu để trừ tà, bảo vệ Phật pháp; hình khối, bố cục vững chắc, thân hình cân đối, đường nét thoải mái và khỏe. Tại chùa có các động bằng đất đắp, trong và xung quanh các động có khá nhiều tượng, trong đó có cả tượng Phật Thích Ca nhập Niết bàn; pho tượng Tuyết Sơn cao 0,76m và Quan Âm Tống Tử cao 0,76m cũng rất đẹp. Tượng Quan Âm thường được gọi là tượng Bà Thị Kính diễn tả người phụ nữ thùy mị, có duyên, vẻ mặt hơi buồn nhưng rất hiền từ nhân hậu, ẵm một đứa bé bụ bẫm kháu khỉnh. Đường nét chạm khắc mềm mại, trau chuốt.
Người làng Mía có câu ca dao: Nổi danh chùa Mía làng ta/ Có pho Tống Tử Phật Bà Quan Âm.
Với những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc và kiến trúc độc đáo, với quy mô bề thế, chùa Mía đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích kiến trúc nghệ thuật.
Nguyễn Chính Viễn
