Khoảng năm 1935 - 1937, từ phường Kiều, chiếu Kiều trước đây, làng Pháp Kệ lập ra đoàn hát Kiều để phục vụ bà con. Năm 1946 đoàn tách thành 2 đội rồi sau đó sáp nhập vào Đội văn nghệ tuyên truyền của xã phục vụ kháng chiến. Thời kì chống Mỹ, hát Kiều cùng một số làn điệu dân ca đóng vai trò chủ lực trong phong trào “Tiếng hát át tiếng bom”. Sau chiến tranh, hát Kiều bị lắng xuống, nhưng dư âm thì vẫn đọng mãi trong lòng người dân.
Ông Trần Xuân Thủ sinh năm 1943, thuở nhỏ say mê hát Kiều, thuộc lòng từng làn điệu và động tác các nhân vật. 15 tuổi ông gia nhập đoàn Kiều, đảm nhận nhiều vai diễn, trong đó nhiều năm thủ vai Thúy Kiều. Sau này trở thành giáo viên cấp II, nhưng hát Kiều như đã ngấm vào máu thịt khiến ông luôn nung nấu ý định khôi phục lại loại hình nghệ thuật này. Khi nghỉ hưu, ông tham mưu cho địa phương và năm 2010 được UBND xã cho ra mắt Câu lạc bộ (CLB) hát Kiều Pháp Kệ do ông làm Chủ nhiệm. Đến nay, CLB có 20 thành viên, độ tuổi từ 40 - 82, cùng một số em học sinh từ 12 - 15 tuổi. Ông luyện tập thuần thục cho 21 vai diễn và biểu diễn thành công 15 cảnh trong tác phẩm truyện Kiều của Nguyễn Du, phục vụ thôn, xã vào các dịp lễ, tết và liên hoan cấp huyện, tỉnh. Theo ông, khó khăn nhất của thời kì đầu là sưu tầm kịch bản, ghi chép từng cảnh đoạn để khỏi thất truyền. Tiếp đó, phải gặp các “cựu diễn viên” tìm hiểu làn điệu, củng cố rồi đưa ra dàn dựng để cảnh diễn vừa mới mẻ, vừa mang đậm tính truyền thống.
Một tiết mục hát Kiều của CLB tại Đại hội Hội Di sản văn hóa Việt Nam huyện
Bằng tâm huyết và trách nhiệm, ông bỏ ra hàng chục triệu đồng mua sắm tài liệu, thiết bị phục vụ tập luyện và biểu diễn. Hiện ông còn lưu giữ đầu VCD, màn hình, cát-xét, âm-li… cùng hàng chục băng, đĩa từ và nhiều hình ảnh hoạt động của CLB. Ông đến hầu hết những nơi có hát Kiều trong tỉnh để học hỏi, sưu tầm, vận dụng và đổi mới lối diễn cho CLB. Ông say mê đến mức cài đặt chương trình ngâm Kiều vào điện thoại, từ bữa ăn, giấc ngủ, viết lách… đều nghe Kiều để nghiên cứu.
Hiểu được sở thích và ý nghĩa việc ông làm, mọi người trong gia đình luôn vui vẻ động viên, nhà ông nhiều khi trở thành nơi luyện tập của CLB. Gần 100 trang kịch bản viết tay, gồm 31 làn điệu được ông bảo quản như vật báu. Trong các điệu cổ như nói lối, xướng Kiều, ngâm Kiều, lẩy Kiều còn có điệu “la chớ” rất khó diễn xuất nhưng ông chịu khó nghiên cứu, uốn nắn, mang đến nét mới cho hát Kiều. Lời hát được pha trộn thêm một số làn điệu hát tuồng, dân ca Nghệ Tĩnh, ca Huế… Người hát tay cầm quạt hoặc đao kiếm, thể hiện đúng bản chất nhân vật, khiến người xem rất ưa thích.
Người dân Pháp Kệ coi ông là linh hồn của CLB hát Kiều, nhờ ông mà hát Kiều của làng không bị mai một mà ngày một thăng hoa, gần xa biết tiếng. Năm 2016, ông được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam tặng Bằng công nhận “Nghệ nhân dân gian”. Năm 2017, Hội đồng Thi đua Khen thưởng tỉnh Quảng Bình hoàn chỉnh hồ sơ đề nghị trên phong tặng ông danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”.
Điều ông Thủ trăn trở là rồi đây, khi những người tâm huyết lần lượt ra đi thì việc truyền giữ di sản này ra sao. Hơn nữa, muốn thu hút người xem, hát Kiều phải có nhạc cụ đầy đủ, trang phục, đạo cụ bài bản… Song ông vẫn tin là với sự quan tâm của các cấp, các ngành, sự tâm huyết của các thế hệ thành viên CLB, nghệ thuật hát Kiều nơi đây sẽ ngày càng phát triển, nâng cao chất lượng thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”.
Bài và ảnh Nguyễn Tiến Nên
