Tìm lại bản sắc
Bản Khe Nghè có gần 70 hộ, 100% là người dân tộc Cao Lan, đồng bào còn bảo tồn được nhiều nét văn hóa đặc trưng mang đậm truyền thống, trong đó có nghề dệt thổ cẩm và nghề làm giấy dó. Trải qua thời gian cùng với tập quán du canh, du cư, sự cầu kì và phức tạp, nguyên liệu khó tìm, nên nghề dệt thổ cẩm của đồng bào có thời kì dài bị chìm trong quên lãng. Song bằng tâm huyết, sự trân trọng những vốn quý, bản sắc của dân tộc, đồng bào đã nhọc công tìm cách khôi phục nghề truyền thống của cha ông.
Cụ Trạc Thị Ngọn, 80 tuổi bồi hồi nhớ lại: “Lúc còn là con gái sống cùng gia đình ở vùng Đèo Gia, huyện Lục Ngạn tôi đã biết dệt những bộ trang phục thổ cẩm cho mình và trong ngày cưới mặc bộ trang phục truyền thống về nhà chồng. Theo phong tục, người con gái Cao Lan lấy chồng phải đeo một cái yếm dệt những họa tiết hoa văn cầu kì, có quai phía trước thì mới được xem là “gái tân”. Thời gian trôi đi, những bộ trang phục cầu kì đó không ai còn giữ được, nên tôi luôn trăn trở và tìm mọi cách để có được một bộ làm kỉ niệm lúc cuối đời”.
Lặn lội về tận quê cũ ở Lục Ngạn tìm mua trang phục dân tộc không được, những người Cao Lan ở Khe Nghè cũng đã bỏ nghề dệt từ lâu. Năm 2005, bà Ngọn tập hợp một số NCT trong bản tìm cách khôi phục nghề dệt. Cả bản lúc đó chỉ còn 5 người còn nhớ các công đoạn dệt, cụ Trạc Thị Ngọn, Tô Thị Thọ, Trạc Thị Phúc là một trong số ít những người còn lại trong số đó. Cụ Ngọn cho biết: “Gia đình tôi vẫn còn bộ khung cửi cũ được cất giữ cẩn thận hơn20 năm qua, nay lại được đem ra sử dụng”. Cụ còn nói, gia đình đã dệt một bộ trang phục thật đẹp và gửi tặng Bảo tàng tỉnh Bắc Giang trưng bày, giới thiệu, gìn giữ và bảo tồn nghề dệt thủ công mà cụ cùng nhiều nghệ nhân khác mất nhiều công sức để khôi phục.
 |
| Nghệ nhân Trạc Thị Ngọn bên khung cửi dệt thổ cẩm truyền thống dân tộc Cao Lan. |
Từ đầu năm 2006, đồng bào dân tộc Cao Lan ai cũng vui mừng, phấn khởi khi có một chương trình hỗ trợ kinh phí của nhà nước, nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo, trong đó có nghề dệt thổ cẩm. Nhóm nghệ nhân ở Khe Nghè được thành lập, từ việc chỉ có 3 bộ khung dệt, đến nay tăng lên 24 bộ, số người biết dệt cũng tăng lên 30 người. Lớp trẻ người Cao Lan dần được cụ Ngọn cùng các nghệ nhân khác truyền dạy. Sau khi được khôi phục, đồng bào trong bản vui mừng vì nhiều lần được mời đi tham dự, trình diễn trong những ngày hội lớn của tỉnh và của huyện. Năm 2015, cụ Trạc Thị Ngọn được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú.
Gìn giữ cho muôn đờiTheo ông Dương Văn Quang, Bí thư Chi bộ bản Khe Nghè: Trước đây, để làm lên những bộ trang phục dân tộc Cao Lan đòi hỏi sự cầu kì và nhiều công đoạn, từ việc trồng bông, kéo sợi, ngâm sợi, xay bột gạo, lấy củ nâu nhuộm cho đến việc lên khung, thêu, may vá... Hiện nay, bà con không trồng bông và quay sợi nữa mà mua sợi công nghiệp, vừa tiết kiệm thời gian, giá lại rẻ hơn rất nhiều. Tuy nghề dệt truyền thốngđã được khôi phục, nhưng thực tế nhiều sản phẩm làm ra chỉ để làm lưu niệm do không có thị trường tiêu thụ nên nhiều người, đặc biệt là lớp trẻ không hào hứng với nghề, nên duy trì nghề dệt một cách rất hạn chế.
Một số mẫu sản phẩm dệt như: Khăn quàng cổ, áo được nhiều người ưa thích và mua làm đồ lưu niệm, còn các loại áo, váy ít người mua. Buồn hơn, để dệt được một chiếc chăn, màn phải mất hàng tháng trời. Một trong những nguyên nhân nữa, là mẫu mã sản phẩm còn đơn điệu, chưa đa dạng, giá bán các loại trang phục tính ra ngày công lao động quá rẻ nên không mấy ai còn tha thiết với nghề.
Được biết, UBND xã Lục Sơn đã có chủ trương mở rộng mô hình, quảng bá, giới thiệu và tiêu thụ sản phẩm thổ cẩm. Trong 5 chương trình phát triển kinh tế, xã đề cập đến xây dựng nhà trưng bày sản phẩm du lịch tại khu vực Trại Cao trên tuyến đường 293 Bắc Giang đi Tây Yên Tử, giới thiệu và bán đồ lưu niệm. Xây dựng 2 chiếc cầu qua suối, giúp bà con đi lại thuận tiện, góp phần thúc đẩy kinh tế, văn hóa, xã hội.
Để bảo tồn, phát triển nghề dệt thổ cẩm ở Khe Nghè cần phải có thêm sự quan tâm nhiều hơn nữa từ phía chính quyền và ngành chức năng, góp phần quan trọng trong việc gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
Phạm Thị Ngoan
